CIS I NAUKA
HENRYKÓW LUBAŃSKI » CIS I NAUKA
INSTYTUT BADAWCZY LEŚNICTWA
Praca finansowana przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska
i Gospodarki Wodnej
Temat Nr 26-U-8
Ekspertyza ochrony cisa oraz opracowanie założeń krajowej strategii ochrony tego gatunku
Zespół wykonawców:
Prof. dr hab. Aleksander W. Sokołowski
Prof. dr hab. Andrzej Grzywacz
Doc. dr hab. Jerzy M. Gutowski
Dr Dorota Farfał
Dr inż. Dorota Dobrowolska
Dr inż. Tadeusz Zachara
Dr inż. Jan Łukaszewicz
Mgr inż. Wiesław Górecki
Dyrektor Instytutu:
Prof. dr hab. Andrzej Klocek
Prof. dr hab. Andrzej Klocek
Warszawa – Białowieża, listopad 2000
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------1. Wprowadzenie
W Polsce wśród dendroflory iglastej rodzimego pochodzenia jest tylko 6 rodzajów z 11 gatunkami. Są to: cis pospolity, jodła pospolita, świerk pospolity, modrzew europejski, modrzew polski (uważany najczęściej za podgatunek modrzewia europejskiego), sosna zwyczajna, sosna limba, sosna kosodrzewina, sosna błotna, jałowiec pospolity, jałowiec sawina. Znaczenie lasotwórcze mają wyłącznie 4 gatunki: sosna zwyczajna, świerk pospolity, jodła pospolita oraz modrzew europejski. Pod ochroną prawną zgodnie z rozporządzeniem MOŚZNiL z 1995r. (Dz. U. nr 41, poz. 214) znajduje się cis pospolity, limba, sosna błotna i kosodrzewina, a na czerwonej liście roślin zagrożonych w Polsce: jałowiec sawiński (sawina) i sosna błotna.
Cis będąc obecnie gatunkiem rzadkim występuje w skupiskach prawie wyłącznie w rezerwatach przyrody lub jako pomniki przyrody.
„Z pośród drzew rosnących u nas i w mniejszej lub większej mierze stanowiących składniki flory rodzimej, uchodzi za dochodzący najdłuższego wieku cis (Taxus baccata), drzewo szpilkowate o listkach płaskich, zaostrzonych na szczecie, z obu stron zielonych, nasieniu otoczonem kubkowatą czerwoną osnówką. Wymierające u nas jak i w całej Europie, niszczone przez człowieka, zachowało się drzewo to tam, gdzie wpływ ręki ludzkiej jeszcze nie doszedł lub został zahamowany” (Koczwara 1922).
W „Słowniku etymologicznym języka polskiego” (Brückner 1927) czytamy pod hasłem „cis - cisina, cisawy, cisowy; prasłowo; cerkiewne tis; łacińskie taxus”, a pod hasłem „ciegiędź - zarośla, gęstwina, dziś zapomniane, zbiorowy przyrostek - ędź (jak w gawiędź, łabędź); od ciąg, z czem porównaj cis”. Oznaczałoby to, że od gęstwiny cisowej powstało ogólniejsze słowo ciegiędź - zarośla.
2. Systematyka cisa
Klasa: Taxopsida
Rodzina: Taxaceae, Cisowate
Rodzaj: Taxus, Cis
Rodzaj Taxus L. obejmuje 8 gatunków stosunkowo mało różniących się między sobą. Występują w umiarkowanej strefie w Europie, Azji i Ameryce Północnej. W Polsce i Europie w naturalnych warunkach występuje tylko cis pospolity Taxus baccata L. Poza Europą spotyka się go też w północnej Afryce i w Małej Azji.
Inne gatunki rodzaju Taxus występują w Azji Wschodniej (3 gatunki), w Ameryce Północnej (3 gatunki) i w Meksyku (1 gatunek).
Cis pospolity jest gatunkiem bardzo zmiennym. Tworzy liczne odmiany różniące się pokrojem i barwą, wykorzystywane w parkach i ogrodach.
3. Opis gatunku
Drzewo lub krzew, część nadziemna bez żywicy. Korony młodszych drzew stożkowate, luźne, z szeroko odstającymi i długo utrzymującymi się gałęziami dolnymi, u starych, swobodnie rosnących okazów - nisko osadzone, gęste, nieregularne, zwykle kopulaste. Często kilka pni wyrastających z ziemi, zrośniętych do pewnej wysokości i porośniętych pędami odroślowymi.
Kora cienka i gładka, łuszcząca się w podobny sposób jak u platana, ale w ciemnych barwach, zasadniczo + wiśniowobrązowa. Najstarsze pnie mają korę szorstką, czasem włóknistą, a powierzchnię nierówną, podłużnie żłobioną.
Pędy zielone przez ok. 2 lata, w drugim roku mogą pojawiać się (zwłaszcza od spodu) brązowe rysy, trzyletnie pędy są brązowe całkowicie lub zielonobrązowe.
Pączki wegetatywne zielone lub brązowe, zwłaszcza od strony słonecznej, drobne, jajowate z zaokrąglonymi i wygładzonymi czubkami; łuski nierównej wielkości, o podobnym kształcie do pączków, lekko wypukłe, ale bez kantów na grzbiecie, ściśle przylegające do powierzchni.
Igły ciemnozielone płaskie, równowąskie, zwykle 20-30 (40) mm x 1,5-3 mm, z wierzchu ciemnozielone i połyskujące z wypukłym nerwem, od spodu matowo zielone, stopniowo zaostrzone, u nasady zwężają się w krótki ogonek. Na pędach bocznych osadzone są spiralnie, ale układają się w dwa szeregi grzebieniaste na skutek wygięcia się ogonków. Natomiast na pędach wierzchołkowych i skierowanych ku górze igły ułożone są wokoło szczoteczkowato. U licznych odmian uprawnych, cechy igieł są bardzo zmienne.
Cis jest rośliną dwupienną. Pączki kwiatowe wykształcają się w drugiej połowie lata i jesienią są już widoczne w kątach igieł po spodniej stronie gałązek. Pączki kwiatowe żeńskie skierowane ku dołowi są mniejsze od męskich i bardziej wydłużone. Składają się one z bardzo krótkiego pędu pokrytego gęsto drobnymi, zachodzącymi na siebie dachówkowato łuskami o zaokrąglonych brzegach.
Kwiaty rozwijają się na wiosnę (kwiecień) i są wiatropylne. Kwiat żeński osadzony jest zazwyczaj pojedynczo na wierzchołku krótkiego, trzonkowatego pędu i otoczony trzema parami łusek. Kwiat męski składa się z 6-14 pręcików osadzonych na osi, z tarczowato spłaszczonymi pylnikami.
Nasiona ciemnobrązowe lub oliwkowobrązowe, jajowate, nieznacznie spłaszczone (długość do 6 mm) otoczone są jesnoczerwoną, miękką osnówką i osadzone na krótkim trzonku pokrytym drobnymi łuskami. Osnówka ma smak słodki, nie zawiera trujących substancji. Stanowi ulubiony pokarm ptaków (np. kos, drozd, kwiczoł, paszkot, jemiołuszka), które rozsiewają nasiona. Nasiona wraz z osnówką, jeśli połykane w całości - same nasiona są wydalane. Przechodząc przez przewód pokarmowy podlegają działaniu kwasów trawiennych, przyspieszających zwykle kiełkowanie. Niektóre ptaki, jak bargiel kowalik, żywią się samymi nasionami i rozsiewają je gromadząc zapasy zimowe, niekiedy w szczelinach pni lub murów; również wiewiórki ukrywają niekiedy nasiona. Nasiona cisa dojrzewają we wrześniu i październiku. Kiełkowanie nasion jest nierównomierne. Część ich przeleguje przez dwa, a nawet trzy lata.
Drewno mocne, ciężkie, elastyczne i bardzo trwałe, z brunatną twardzielą i jasnym bielmem.
Szybkość wzrostu cisów należy do najmniejszych wśród drzew iglastych. W młodszym wieku przyrost wysokości wynosi 10-15 cm, później ustaje i przez setki lat wysokość drzewa nie zwiększa się w istotny sposób. Przyrost na grubość wykazuje dużą zmienność w poszczególnych latach i może wahać się od 0,2 mm do 2,9 mm (Gumińska, Marecka 1991, ryc. 7).
Stare drzewa są wewnątrz wypróchniałe, niekiedy warstwa drewna ogranicza się tylko do zewnętrznej “skorupy”, ale mimo to są nadal żywotne, jak np. słynne drzewo w Fortingall w Anglii z pustym, rozłupanym, szczątkowym pniem - pozostała zaledwie ok. dziesiąta część pierwotnego.
Cis odznacza się trującymi właściwościami. Wśród kilku alkaloidów wyróżnionych w igłach, nasionach (z wyjątkiem osnówki) i pędach cisa najbardziej czynna wydaje się być taksyna. Bardzo uczulone są na nią konie, zgryzające pędy z igłami - zwykle ze skutkiem śmiertelnym. Nie szkodzą one natomiast np. płowej zwierzynie leśnej.
4. Występowanie
Ogólny zasięg cisa pospolitego obejmuje Europę, Algierię, Azję Mniejszą. W Europie zasięg sięga na zachodzie do Azorów, na północy do południowej Norwegii i Szwecji, na wschód do płn. Iranu. Ogólny zasięg geograficzny cisa jest rozczłonkowany. Szafer (1964) zalicza go do reliktów trzeciorzędowych o szczątkowym zasięgu.
W Polsce cis osiąga wschodnią granicę swego zasięgu (Namvar i Spethmann 1986). Przebiega ona od Zatoki Ryskiej przez Białowieżę na południe wzdłuż 23 południka ku Karpatom i dalej w kierunku południowo-wschodnim. Cis rośnie w zachodniej, północnej i południowej części kraju na nielicznych naturalnych stanowiskach. Najwięcej stanowisk cisa znajduje się na Pojezierzu Pomorskim, Śląsku, Małopolsce, Podkarpaciu i Górach Świętokrzyskich (ryc. 6). W Polsce centralnej i środkowo-wschodniej cis nie występuje. Najczęściej cisa można spotkać w buczynach, grądach, lasach stokowych, rzadziej w kwaśnej buczynie.
Nie tworzy czystych drzewostanów (wyjątkowo niewielkie laski na Kaukazie). Rośnie w dolnych warstwach drzewostanu i w podszycie, w lasach iglastych lub mieszanych, najczęściej z udziałem buka. jodły, dębu, graba, lipy, świerka.
Dużo stanowisk cisa na ziemiach polskich zniszczonych zostało podczas zaborów, gdy nie obowiązywały już dawne polskie prawa ochronne. Na przykład na początku XX wieku w Jasienicy w Krośnieńskiem na dużym obszarze lasów
wyrąbano cisa, stanowiącego dolną warstwę drzew w lesie bukowo-jodłowym i wyrobiono drewno opałowe, nie orientując się zupełnie w istotnej jego wartości.
5. Rozmieszczenie pionowe
Na terenie Polski cis występuje zarówno na nizinach, od miejsc nieznacznie wyniesionych nad poziom morza do 1380 m n.p.m. w Tatrach. Myczkowski (1957) stwierdził obecność pniaków po ściętych cisach w Tatrach na wysokości 1600 m n.p.m. Liczne naturalne stanowiska z dobrym odnowieniem naturalnym występują zarówno w nizinnej części Polski, jak i na pogórzu i w górach. Brak jest widocznej zależności między liczbą stanowisk a położeniem w stosunku do poziomu morza.
W obrębie zasięgu cis występuje od poziomu morza do ok. 2500 m n.p.m. w Azji Mniejszej (Taurus).
6. Wiek i wymiary najstarszych cisów
Maksymalny wiek różni autorzy oceniają na 2000-3000 lat. Rosnący w Szkocji w Fortingal cis, na podstawie liczby słojów żywej części pnia, oceniono na 3000 lat (Kanngieser 1909). Najwyższe drzewo w Anglii miało w 1967 r. 25,5 m wys. i ok. 250 cm obwodu pnia a najgrubsze w 1959 ok. 930 cm obwodu (podawane większe obwody były mierzone poniżej pierśnicy - 130 cm. Na Kaukazie, w Gruzji cis osiąga 25-30 m wys., maks. 32,5 m. Najstarszym cisem pospolitym, a jednocześnie najstarszym drzewem w Polsce jest okaz rosnący w Henrykowie koło Lubania (woj. dolnośląskie). Ma on około 1250 lat, obwód 512 cm i wysokość 13 m (Pacyniak 1992). Ten pomnik przyrody jest już bardzo zniszczony i schorowany. Dawniej było to drzewo o 3 pniach, znajdują się stare fotografie, na których są jeszcze 2 pnie, obecnie z wypróchniałego pnia wyrasta tylko jedna strzała. W stosunku do okresu, w którym ten cis był najpotężniejszy i dość zdrowy, pozostało teraz tylko 10-15% części pierwotnych (Grzywacz 1995).
Wiek i wymiary najstarszych cisów rosnących w Polsce według różnych autorów przedstawia tabela.
| G a t u n e k | Miejscowość | Obwód | Wiek | Autor |
| Taxus baccata | Henryków | 506 | 1000-1400 | Stecki, Szulc 1957 |
| Taxus baccata | Bystrzyca | 375 | 860 | Stecki, Szulc 1957 |
| Taxus baccata | Mogilno | 330 | 500 | Stecki, Szulc 1957 |
| Taxus baccata | Harbutowice | 270 | 1000 | Fabijanowski 1952 |
Pacyniak (1998) podał następujące wymiary i wiek najstarszych cisów rosnących w Polsce na podstawie liczenia słoi rocznych przyrostów (tabela 1).
| Miejscowość | Województwo | Wiek |
Obwód {cm} |
Wysokość {m} | Stan zdrowotny | Uwagi |
| Bystrzyca | dolnośląskie | 782 | 384 | 13 | 4 | |
| Harbutowice | małopolskie | 667 | 282 | 15 | 2 | PP |
| Henryków | dolnośląskie | 720 | 316 | 11 | 3 | |
| Henryków Lubański | dolnośląskie | 1250 | 512 | 13 | 4 | PP |
| Książ | dolnośląskie | 562 | 275 | 13,5 | 3 | PP |
| Łódź | łódzkie | 133 | 122 | 13,5 | 1 | |
| Łubiany | opolskie | 535 | 294 | 13,5 | 2 | PP |
| Mogilno | małopolskie | 553 | 348 | 18,5 | 2 | |
| Piechowice | dolnośląskie | 493 | 362 | 13 | 4 | PP |
| Wałbrzych | dolnośląskie | 632 | 310 | 15 | 2 |
PP - pomnik przyrody
Seneta (1981) stwierdza, że wiek cisów oceniany jest zwykle na 1000-4000 lat i jak zwykle u drzew starych, tak i w tym przypadku z zasady przesadnie. Najstarsze drzewa w Europie mają prawdopodobnie ok. 1000-1200 lat. Cis w Fortingall w Szkocji (szczątki pnia), szacowany jest obecnie na 1500 lat, a najstarszy cis w Polsce na ponad 1200 lat.
"Określenie wieku starych cisów oraz podawanie górnej granicy wieku tych drzew jest rzeczą najbardziej kontrowersyjną. Na podstawie analizy przyrostów rocznych na ściętych pniach stwierdzono wiek 800-1000 lat. Często jednak wiek starych cisów szacuje się na 2000, a nawet 4000 lat. Są to cyfry na pewno przesadzone. Wynika to stąd, że jest to zwykle efekt zrośnięcia kilku równowiekowych pni, których lata sumują się. Najstarsze cisy w Europie liczą niewiele ponad 1000 lat" (Bugała 1975).
7. Wykorzystanie cisa
Cis w przeszłości był wykorzystywany na różne sposoby. Gloger w Encyklopedii Staropolskiej tak pisał o cisie: “W starszych pieśniach ludu polskiego, zwłaszcza weselnych, na Mazowszu, Podlasiu i w Lubelskim, słyszymy o wrotach i stołach cisowych. Drzewo cisowe, o którem pisze Kluk w XVIII wieku: “niewielkie, zawsze zielone, twarde, giętkie, dające się polerować, mające czerwony kolor”, w średnich wiekach było w środkowej Europie najwięcej poszukiwane na wyroby snycerskie, tokarskie i stolarskie dla możnych. Cis zwyczajny (Taxus baccata) nie tworzył nigdy w Polsce zwartych lasów, ale rósł u nas gdzieniegdzie w ciemnych borach, a już w XV wieku fabrykanci kusz i innych narzędzi wojennych narzekali na brak cisa, używanego w ich wyrobach. W “Gazecie Warszawskiej” z r. 1864 (nr 87) czytamy, że tępiony był chciwie przez wieśniaków, używających go na łyżki, skrzyneczki i t. p. przedmioty. Odwar z liści cisowych, podług mniemania ludu, wywoływać u niewiast poronienie płodu. Cóżkolwiek bądź, ani na stoły, ani na wrota czyli bramy, gmin wiejski cisu nigdy nie używał, ale tylko przechował do naszych czasów pieśni, które przed kilku wiekami śpiewała i szlachta, gdy zachowywała jeszcze prastare obyczaje narodowe, dziś ludowymi nazywane”.
W starożytności, a potem w średniowieczu z drewna cisowego wyrabiano łuki i kusze, laski, trzonki do nożów i młotków, części do wozów, później także kule do kręgli, uchwyty do instrumentów muzycznych itp. Był to doskonały materiał na różnorodną stolarkę, meble, boazerie.
8. Cis w kulturze ludowej
Z cisem splata się mnóstwo dawnych zwyczajów, obrzędów religijnych, wierzeń i zabobonów, nawet zabiegów magicznych. Przez całe stulecia cis był traktowany jako drzewo magiczne i bardzo trujące (Bugała 1975, Ziółkowska 1993). Jeszcze ponad 200 lat temu Chmielowski (1775) w opracowaniu „Nowe Ateny albo Akademia wszelkiey scyencyi pełna” pisał „Cisowe drzewo w Arkadii jest trucizną ludziom, czemu jednak przeciwdziała się zabiciem goździa w drzewo. Umbra nawet drzewa tego jest szkodliwa śpiącym pod sobą, sen śmiertelny przynosi. Taxus - to jest cis, drzewo do jodły podobne, cele w sobie nie mające wilgoci, chude, nie soczyste. Jest w cudzych krajach trucizną zarażone, jako to w Arkadii, w Hiszpanii, u nas w Polszcze lubo się rodzi na Podolu w lesie Niedobór zwanym, na Pokuciu koło Skitu Monasteru Bazyliańskiego i w Podgórzu, jednak nie ma w sobie trucizny, która to podobno nazwana u Łacinników Taxicum, od tego taxus drzewa. W namienionych cudzych krajach tak jest szkodliwy ten cis, że pod umbrą swoją spiącego, długo siedzącego albo jedzącego zabija. Ten jednak jad i tam traci zabiwszy weń gwoźdź miedziany według Pliniusza. Rodzi jagody czerwone w sobie lekkie, robią z niego łyżki, miseczki u nas w krajach namienionych”.
Kluk (1811) w t. III „Dykcyonarza roślinnego” już prostuje te dawne przesądy „Było mniemanie, że sam cień tego drzewa zabija ludzi, lecz tysiączne doświadczenia omyłkę poekazały, nic pewniejszego iako żę cień i iagody są dla ludzi nie szkodliwe, z tym wszystkim, liście i gałązki zdaią się więc coś jadowitego dla koni, krów i koz. Drzewo pospolstwo poczytuie za skuteczne na ukąszenie przez psa wściekłego. Gdybyśmy to drzewo u siebie rozmnożyli i odstąpili owego uprzedzenia, że zamorskie kosztowne drzewa coś w sobie mają osobliwszego, moglibyśmy mieć różne rzeczy cisowe, zamorskie dobrze wyrównywaiące”. Wiele dobrego pisze o pożytkach z cisa Szubert (1830), profesor botaniki na Uniwersytecie Warszawskim i w Szczególnej Szkole Leśnictwa (1816-1832) w Warszawie - pierwszej w Polsce placówce dydaktycznej z zakresu leśnictwa na poziomie wyższym.
Germanie czcili cisy, gdyż dawały im cenny materiał na łuki. Dlatego w średniowieczu u ludów germańskich chętnie sadzono cisy w pobliżu zamków, niejednokrotnie rosną tam do dziś dnia.
Nowiński (1977) w książce pt. “Dzieje roślin i upraw ogrodniczych” pisze m.in. “W starożytnej Grecji i Rzymie cisa uważano za drzewo podziemi z powodu ponurego, ciemnego igliwia. Tak zwali go poeci. “Drzewem śmierci nazywają go Dioskorydes i Pliniusz. Dioskorydes twierdził, że w Galii Norbońskiej żyją cisy tak trujące, iż umrzeć może ten, kto zaśnie w ich cieniu. Cezar w swych “Commentarii de bello gallico” opowiada, że Catuvolcus, wódz Eburonów, w obliczu klęski z rąk Rzymian odebrał sobie życie, pijąc wino z kubka z drewna cisowego. Plutarch twierdzi, że koty giną od dymu płonącego drewna cisowego; według Strabona sokiem z cisa Gallowie zatruwali włócznie. U Celtów cis był drzewem świętym, sadzonym na cmentarzach północy, tam gdzie cyprys już nie dochodzi. Do dziś zwyczaj ten utrzymał się w dawnych krajach celtyckich: Irlandii, Szkocji, Walii, Bretanii. Zwyczaj ten przejęło później chrześcijaństwo, rozszerzając go na szereg innych krajów północnych. Cis stał się tu też drzewem cmentarnym, sadzonym przy grobach, tak jak bluszcz, barwinek i amerykańskie tuje - jako symbol życia wiecznego”.
9. Cis jako gatunek dekoracyjny
Co najmniej od kilkuset lat cis stał się ulubionym uprawnym drzewem ozdobnym, zwłaszcza w klimacie bardziej oceanicznym. Pomijając wartość drewna, w uprawie parkowej ma on szereg cennych właściwości: niewybredność co do gleby i światła, zwartość krzaka czy korony, odporność na choroby i szkodniki, wytrzymałość na warunki klimatyczne. Świetnie znosi cięcia, toteż nadaje się na żywopłoty, altany oraz na krzewy formowane. Od czasów Le Notre‘a i Ludwika XIV cisy formowane w sposób nieraz nawet dziwaczny stanowiły integralną część składową ogrodów późnego baroku i rokoka, zwłaszcza francuskich i holenderskich. U nas stare cisy, strzyżone w kształt szerokich stożków, dotrwały między innymi w parku w Oliwie. W Polsce cis w ogóle rozpowszechniony jest bardzo w parkach, na cmentarzach, w miejskich ogródkach przydomowych (Nowiński 1977).
W uprawach ogrodowych występuje u nas też cis japoński - Taxus cuspidata - oraz cis pośredni - Taxus media, będący mieszańcem między Taxus baccata i Taxus cuspidata (Seneta 1981).
10. Ochrona cisa
Ochrona cisa w Polsce sięga XV wieku, bowiem już w 1423 roku Król Władysław Jagiełło w statucie wareckim wprowadził ochronę tego gatunku pisząc: “Jeśliby kto wszedłszy w las, drzewa które znajdują się być wielkiej ceny, jako cis albo im podobne, podrąbał, tedy może być przez pana albo dziedzica pojman, a na rękojemstwo tym, którzy oń prosić będą, ma być dan”.
O prawną ochronę występowano zaraz po uzyskaniu niepodległości w 1918 r. Mimo obowiązywania "Ustawy o ochronie przyrody" (pierwszej) z 1934 r., to formalnie cis zaczął być pod ochroną całkowitą (ścisłą) dopiero od 1946 r. na podstawie rozporządzenia w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony niektórych roślin (Dz. U. RP. nr 70, poz. 384 z 1946 r.). W przedwojennych granicach Polski było więcej interesujących przyrodniczo skupisk cisów, o czym świadczy fragment z artykułu (apelu) o potrzebie ochrony przyrody z 1922 r.
Obecnie cis podlega ochronie gatunkowej na mocy Rozporządzenia Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z 6 kwietnia 1995 r. (Dz. U. Nr 41 z dnia 18 kwietnia 1995 r., poz. 214). Na tej podstawie podlegają ścisłej ochronie wszystkie naturalne stanowiska cisa.
Dla ochrony większych stanowisk cisa utworzono 29 rezerwatów.
(...)
14. Rozmieszczenie cisa w lasach poszczególnych Regionalnych Dyrekcji Lasów Państwowych
Stanowisk cisa nie zarejestrowano tylko w dwóch Regionalnych Dyrekcjach L.P.: w Lubelskiej i Warszawskiej (ryc. 4 i 5). Natomiast najwięcej stanowisk (83) i najwięcej osobników (9714) zarejestrowano w Dyrekcji Szczecińskiej. Dość liczne stanowiska występują też w Dyrekcjach: Toruńskiej (47 stanowisk i 1366 egzemplarzy), Krośnieńskiej (44 stanowisk i 1148 egzemplarzy), Szczecineckiej (43 stanowiska i 301 egzemplarzy), Wrocławskiej (39 stanowiska i 3894 osobników). Są to liczby przybliżone, gdyż w wielu nadleśnictwach nie prowadzono szczegółowej inwentaryzacji stanowisk cisa. Szczególnie cenne są populacje pochodzące z odnowienia naturalnego, chociaż w większości są to osobniki młode, wymagające odpowiednich zabiegów pielęgnacyjnych. Łącznie w lasach zarejestrowano 448 stanowisk, na których naliczono 6057 cisów (por. tabela 3).
15. Rozmieszczenie cisa na tle Krain Przyrodniczoleśnych
Najliczniejsze stanowiska, głównie z naturalnego odnowienia występują na południu Polski, w Krainach: V - Śląskiej, VII - Sudeckiej, VIII - Karpackiej, w zachodniej części Krainy VI - Małopolskiej, oraz nieco mniej licznie w Krainie I - Bałtyckiej, II - Mazursko-Podlaskiej i III - Wielkopolsko-Pomorskiej. Jedynie Kraina IV - Mazowiecko-Podlaska jest praktycznie pozbawiona tego gatunku (ryc. 6).
15. Rozmieszczenie cisa na tle Krain Przyrodniczoleśnych
Najliczniejsze stanowiska, głównie z naturalnego odnowienia występują na południu Polski, w Krainach: V - Śląskiej, VII - Sudeckiej, VIII - Karpackiej, w zachodniej części Krainy VI - Małopolskiej, oraz nieco mniej licznie w Krainie I - Bałtyckiej, II - Mazursko-Podlaskiej i III - Wielkopolsko-Pomorskiej. Jedynie Kraina IV - Mazowiecko-Podlaska jest praktycznie pozbawiona tego gatunku (ryc. 6).
W Krainie Bałtyckiej i Wielkopolsko-Pomorskiej przeważają stanowiska pochodzące ze sztucznego odnowienia, ale w wielu miejscach z nasion roznoszonych przez ptaki powstaje samosiew, dając początek nowym pokoleniom cisa. W niektórych miejscach w pobliżu starych owocujących egzemplarzy powstają bardzo liczne skupienia, liczące nawet do 7000 młodych cisów z nasion rozsianych przez ptaki (Nadleśnictwo Rokita w Puszczy Goleniowskiej w zachodniej części Krainy Bałtyckiej).
16. Wpływ cisa na entomofaunę
W wyniku dotychczas przeprowadzonych badań (Kapuściński 1947; Karpiński, Strawiński 1948; Kawecki 1954; Kosicki 1958; Madziara-Borusiewicz 1961;
Nunberg 1964; Szczepański 1973; Siwecki 1975; Schnaider 1976; Dominik, Starzyk 1983; Łabędzki 1995; Sojka, Łabanowski 1997) w Polsce stwierdzono na cisie pospolitym obecność 26 gatunków owadów. Udowodniono ponadto eksperymentalnie w laboratorium, że dalsze 2 gatunki (Hylotrupes bajulus (L.) - Cerambycidae; Anobium punctatum De Geer - Anobiidae) mogą żerować w drewnie Taxus baccata (Dominik 1965).
Spis gatunków (taksonów) owadów stwierdzonych na Taxus baccata w Polsce:
(porządek systematyczny; i - na igłach, p - na pączkach, o - na osnówkach, g - na cienkich pędach, c - pod korą, d - w drewnie, k - na korzeniach)
Homoptera: Coccidae:
Parthenolecanium pomeranicum (Kaw.) - i
Coleoptera: Scarabaeidae:
Melolontha melolontha (L.) - k
Phyllopertha horticola (L.) - k
Col: Anobiidae:
Xestobium rufovillosum (De Geer) - d
Ernobius mollis (L.) - d
Col.: Lymexylidae:
Elateroides dermestoides (L.) - d
Col.: Coccinellidae:
Adalia bipunctata (L.) - o
Coccinella septempunctata L. - o
Col.: Cerambycidae:
Rhagium inquisitor (L.) - c
R. mordax (De Geer) - k
Arhopalus rusticus (L.) - c, d
Corymbia rubra (L.) - d
Col.: Curculionidae:
Rhyncolus ater (L.) - d
Strophosoma capitatum (De Geer) - i
Otiorrhynchus sulcatus (Fabr.). - (imagines: i, p, g) (larwy: k)
Pissodes sp. - c, d
Col.: Scolytidae:
Hylastes ater (Payk.) - c, d
Xyleborus dispar (Fabr.) - d
Trypodendron lineatum (Oliv.) - d
Diptera: Cecidomyiidae:
Taxomyia taxi (Inchb.) - i, p
Hymenoptera: Siricidae:
Sirex juvencus (L.) - d
Urocerus gigas (L.) - d
Hym.: Formicidae - d
Lepidoptera: Lymantriidae:
Lymantria monacha (L.) - i
Lep.: Geometridae:
Deileptenia ribeata (Clerck) – i
Wśród stwierdzonych gatunków większość to polifagi i oligofagi mogące żerować na wielu roślinach drzewiastych (czasem również zielnych). Monofagami, związanymi z cisem są muchówka Taxomyia taxi i czerwiec Parthenolecanium pomeranicum. Zwłaszcza ten pierwszy może powodować osłabienie i zahamowanie wzrostu oraz przyrostu na grubość nawet dużych drzew (Łabędzki 1995). Udowodniono też, że polifagiczny Otiorrhynchus sulcatus wyraźnie preferuje cisa jako roślinę żywicielską (Tol i in. 1998).
Badania nad owadami związanymi z Taxus baccata prowadzone są też w wielu innych krajach, gdzie ten gatunek występuje. W Hiszpanii badano np. skład gatunkowy i znaczenie Coccoidea występujących na cisie (Soria i in. 1996). Stwierdzono 5 gatunków czerwców związanych z cisem, m.in. i P. pomeranicum wykazany w Polsce. We Francji Jauffret i in. (1970) zajęli się dokładnym poznaniem biologii Taxomyia taxi, a w Wielkiej Brytanii badano parazytoidy tej muchówki (Redfern, Cameron 1993) oraz mechanizmy powstawania powodowanych przez nią galasów (Redfern 1997). W byłej Czechosłowacji gatunek ten badał Skuhravá (1965).
Na cisie pospolitym poza Polską stwierdzono jeszcze kilka innych gatunków, m.in. Ditula angustiorana (Haw.) (Lep.: Tortricidae), żyjący na igłach i gałązkach tego drzewa we Francji (Harranger 1983), we Włoszech (Lozzia, Trematerra 1983) i w Holandii (Frankenhuyzen, Jong 1980). W Polsce motyl ten nie występuje. W Europie Środkowej na T. baccata stwierdzono też Eulecanium crudum (Hom.: Coccidae) (Schmutterer 1954), w eurpejskiej części byłego ZSRR - Chloropurvinaria floccifera (Westw.) (Gusev, Rimskij-Korsakov 1940), a w Anglii - Lecanium cornicrudum Green i Pulvinaria ribesiae Sign. z tej samej rodziny (Wilson 1944, Dallimore 1949). C. floccifera i P. ribesiae znane są z Polski, ale nie z cisa.
Generalnie cis ma stosunkowo mało wrogów spośród entomofauny. Niektórzy badacze próbowali odpowiedzieć na pytanie co jest tego przyczyną. M.in. w Polsce niedawno przeprowadzono eksperymentalne badania nad toksycznością wyciągu z igieł cisa dla kilku gatunków owadów (Daniewski i in. 1998). Udowodniono, że dwa komponenty z wyciągu - 10-deacetylbaccatin III i 10-deacetylbaccatin V - cechują się szczególnie dużą toksycznością dla badanych owadów.
Toksyczność różnych komponentów igieł i drewna cisa stwierdzono już dla wielu owadów. Eksperymenty z zastosowaniem wyciągów z tego drzewa przeciwko m.in. Epilachna varivestis Muls. (Col.: Coccinellidae), Hylobius abietis (L.) (Col.: Curculionidae), Lymantria dispar (L.) (Lep.: Lymantriidae) prowadzone były od dawna i zawsze stwierdzano ich dużą skuteczność (Meisner, Skatulla 1975; Schanne 1988; Luik 1998, i in.).
17. Choroby cisa pospolitego oraz charakterystyka zasiedlających go grzybów patogenicznych i endofitycznych
17.1. Cis jako roślina - gospodarz dla patogenów
Magiczne i trujące właściwości cisa, bardzo duża rzadkość występowania, brak praktycznego, na większą skalę znaczenia gospodarczego - spowodowały bardzo słaby stopień zainteresowania poznaniem chorób i szkodników cisa. Dotyczy to obszaru Polski, ale także innych krajów naturalnego zasięgu występowania. O chorobach cisa powodowanych przez grzyby nie piszą w ogóle (nie ma tam najmniejszej wzmianki) podręczniki fitopatologii: Mańka (1998), Garbowski (1964), a z zagranicznych: Browne (1968), Lanier, Joly, Bondoux, Bellemere (1976). Orłoś (1951) wymienia 3 gatunki grzybów porażających cisa, Peace (1962) również 3 gatunki, co jest wyjątkowo skromnym opisem, jak na tą książkę, do tej pory traktowaną jako „biblia” fitopatologii leśnej. Dopiero w publikacji Kapuścińskiego (1947) spotykamy opis 24 gatunków grzybów występujących na cisach. Z terenu USA monograficzne opracowanie chorób T. baccata i T. brevifolia zawiera podręcznik Heptinga (1971).
Opracowanie Siweckiego (1975) o chorobach i szkodnikach cisa pospolitego,będące rozdziałem w monografii „Cis pospolity - Taxus baccata L.” (t. III, Nasze drzewa leśne) nie wychodzi poza wcześniejsze dane. Przez okres ostatnich 25 lat nie ukazały się poważniejsze opracowania dotyczące chorób cisa występujących i stwierdzonych w naszym kraju.
Rzadkie i w dużym rozproszeniu występowanie drzewostanów, skupień i kęp cisów na naturalnych siedliskach w lasach; niewątpliwa duża tolerancja ekologiczna w stosunku do wymagań troficznych,wilgotnościowych i siedliskowych oraz odporność na zanieczyszczenia powietrza, stresy, w tym brak większego zainteresowania cisem, ze strony zwierzyny jako karmą; właściwości odpornościowe na choroby i szkodniki (mechanizmy odporności biernej i czynnej) - powodują, że cisy charakteryzują się stosunkową dużą zdrowotnością, brakiem poważniejszych z gospodarczego a także ekologicznego punktu widzenia, chorób grzybowych, małym zagrożeniem epifitozyjnym.
17.2. Choroby cisa powodowane przez patogeniczne grzyby
Systematykę grzybów przyjęto za „Dictionary of the fungi” (Hawksworth, Kirk, Sutton, Pegler 1995), przyjmując także stosowaną tam synonimikę (uwspółcześniając dawniej stosowane łacińskie nazwy grzybów). Dla uproszczenia zastosowano w tekście skróty nazw gromad grzybów:
A - Ascomycota, grzyby workowe
B - Basidiomycota, grzyby podstawkowe
D - Deuteromycota, grzyby mitosporowe
O - Oomycota, grzyby lęgniowe
Z - Zygomycota, grzyby sprzężniakowe
Po literowym skrócie nazwy gromady podawano nazwę rodziny. Wśród grzybów mitosporowych (D) nie wyróżnia się obecnie rzędów i rodzin, stąd ich nie podawano (stosuje się systematykę numeryczną).
a. Choroby siewek
Zgorzel siewek
Zgorzeli przedwschodniej i powschodniej podlegają nasiona, kiełki i siewki wszystkich gatunków roślin dziko rosnących i uprawnych (podczas odnowienia naturalnego i sztucznego), w tym cisów. W literaturze fitopatologicznej i mikologicznej nie znaleziono wykazu grzybów chorobotwórczych, które są wyłącznie przyczyną zgorzeli siewek cisa pospolitego lub dla tego gatunku siewek w jakimś stopniu charakterystyczne. Hepting (1971) podaje, że Rhizoctonia solani Kühn = stadium strzępkowe grzyba Thanatephorus cucumeris (Frank) Donk (B. Ceratobasidiaceae), Phytophthora cinnamomi Rands. (O. Pythiaceae) i różne gatunki Pythium spp. (O. Pythiaceae) są sprawcami zgorzeli siewek cisów w USA. Za szczególnie groźnego patogena dla cisów i ich dekoracyjnych odmian, uważa się tam Ph. cinnamoni, zwłaszcza na ciężkich wilgotnych, słabo zmeliorowanych glebach. Korzenie wówczas podlegają całkowitej zgniliznie, a nekrozy na strzałkach siewek sięgają na wysokość kilku cm powyżej szyjki korzeniowej.
Siwecki (1975), Łabanowski i Orlikowski (1997) uważają, że poza wyżej wymienionymi grzybami, w naszych warunkach przyrodniczo-leśnych sprawcami zgorzeli siewek cisa mogą być również: różne gatunki Fusarium spp. (jak się wydaje szczególnie Fusarium oxysporum Schlecht. emend. Snyd. et Hans.), Cylindrocarpon radicicola Wr. = teleomorfa z rodzaju Nectria (A. Hypocreaceae). Ze względu, że nie posiadamy szczegółowych opracowań z danymi o zgorzeli siewek cisa, to ogólne informacje o tej uciążliwej chorobie można zaczerpnąć np. z opracowań fitopatologicznych: Grzywacz (1990), Mańka (1998).
Problem zgorzeli starszych siewek cisa w rezerwacie Wierzchlas był wielokrotnie badany, gdyż nie ma tam starszych samosiewów oraz nalotu i podrostu cisowego, mimo niekiedy dość obfitego odnawiania się cisa. Mańka, Gierczak i Prusinkiewicz (1968) oraz Mańka, Gierczak, Strzelczyk i Szajer (1968) stwierdzili częste występowanie tam grzyba zgorzelowego Cylindrocarpon radicicola Wr., uznając, go za sprawcą takiego stanu rzeczy, tym bardziej, że w innych rezerwatach gdzie odnowienie naturalne występuje, grzyb ten prawie nie występuje. Stwierdza się natomiast liczne występowanie grzyba w stosunku do niego antagonistycznego, Mycelium radicis atrovirens Melin (D). Badania tego typu powinny być pilnie kontynuowane, gdyż wyniki ich mogą być pomocne w zapewnieniu odnowiania się cisa na stanowiskach naturalnych. Boiński (1992) przedstawia charakterystykę rezerwatu Cisy Staropolskie im. L. Wyczółkowskiego w Wierzchlesie.
Nunberg 1964; Szczepański 1973; Siwecki 1975; Schnaider 1976; Dominik, Starzyk 1983; Łabędzki 1995; Sojka, Łabanowski 1997) w Polsce stwierdzono na cisie pospolitym obecność 26 gatunków owadów. Udowodniono ponadto eksperymentalnie w laboratorium, że dalsze 2 gatunki (Hylotrupes bajulus (L.) - Cerambycidae; Anobium punctatum De Geer - Anobiidae) mogą żerować w drewnie Taxus baccata (Dominik 1965).
Spis gatunków (taksonów) owadów stwierdzonych na Taxus baccata w Polsce:
(porządek systematyczny; i - na igłach, p - na pączkach, o - na osnówkach, g - na cienkich pędach, c - pod korą, d - w drewnie, k - na korzeniach)
Homoptera: Coccidae:
Parthenolecanium pomeranicum (Kaw.) - i
Coleoptera: Scarabaeidae:
Melolontha melolontha (L.) - k
Phyllopertha horticola (L.) - k
Col: Anobiidae:
Xestobium rufovillosum (De Geer) - d
Ernobius mollis (L.) - d
Col.: Lymexylidae:
Elateroides dermestoides (L.) - d
Col.: Coccinellidae:
Adalia bipunctata (L.) - o
Coccinella septempunctata L. - o
Col.: Cerambycidae:
Rhagium inquisitor (L.) - c
R. mordax (De Geer) - k
Arhopalus rusticus (L.) - c, d
Corymbia rubra (L.) - d
Col.: Curculionidae:
Rhyncolus ater (L.) - d
Strophosoma capitatum (De Geer) - i
Otiorrhynchus sulcatus (Fabr.). - (imagines: i, p, g) (larwy: k)
Pissodes sp. - c, d
Col.: Scolytidae:
Hylastes ater (Payk.) - c, d
Xyleborus dispar (Fabr.) - d
Trypodendron lineatum (Oliv.) - d
Diptera: Cecidomyiidae:
Taxomyia taxi (Inchb.) - i, p
Hymenoptera: Siricidae:
Sirex juvencus (L.) - d
Urocerus gigas (L.) - d
Hym.: Formicidae - d
Lepidoptera: Lymantriidae:
Lymantria monacha (L.) - i
Lep.: Geometridae:
Deileptenia ribeata (Clerck) – i
Wśród stwierdzonych gatunków większość to polifagi i oligofagi mogące żerować na wielu roślinach drzewiastych (czasem również zielnych). Monofagami, związanymi z cisem są muchówka Taxomyia taxi i czerwiec Parthenolecanium pomeranicum. Zwłaszcza ten pierwszy może powodować osłabienie i zahamowanie wzrostu oraz przyrostu na grubość nawet dużych drzew (Łabędzki 1995). Udowodniono też, że polifagiczny Otiorrhynchus sulcatus wyraźnie preferuje cisa jako roślinę żywicielską (Tol i in. 1998).
Badania nad owadami związanymi z Taxus baccata prowadzone są też w wielu innych krajach, gdzie ten gatunek występuje. W Hiszpanii badano np. skład gatunkowy i znaczenie Coccoidea występujących na cisie (Soria i in. 1996). Stwierdzono 5 gatunków czerwców związanych z cisem, m.in. i P. pomeranicum wykazany w Polsce. We Francji Jauffret i in. (1970) zajęli się dokładnym poznaniem biologii Taxomyia taxi, a w Wielkiej Brytanii badano parazytoidy tej muchówki (Redfern, Cameron 1993) oraz mechanizmy powstawania powodowanych przez nią galasów (Redfern 1997). W byłej Czechosłowacji gatunek ten badał Skuhravá (1965).
Na cisie pospolitym poza Polską stwierdzono jeszcze kilka innych gatunków, m.in. Ditula angustiorana (Haw.) (Lep.: Tortricidae), żyjący na igłach i gałązkach tego drzewa we Francji (Harranger 1983), we Włoszech (Lozzia, Trematerra 1983) i w Holandii (Frankenhuyzen, Jong 1980). W Polsce motyl ten nie występuje. W Europie Środkowej na T. baccata stwierdzono też Eulecanium crudum (Hom.: Coccidae) (Schmutterer 1954), w eurpejskiej części byłego ZSRR - Chloropurvinaria floccifera (Westw.) (Gusev, Rimskij-Korsakov 1940), a w Anglii - Lecanium cornicrudum Green i Pulvinaria ribesiae Sign. z tej samej rodziny (Wilson 1944, Dallimore 1949). C. floccifera i P. ribesiae znane są z Polski, ale nie z cisa.
Generalnie cis ma stosunkowo mało wrogów spośród entomofauny. Niektórzy badacze próbowali odpowiedzieć na pytanie co jest tego przyczyną. M.in. w Polsce niedawno przeprowadzono eksperymentalne badania nad toksycznością wyciągu z igieł cisa dla kilku gatunków owadów (Daniewski i in. 1998). Udowodniono, że dwa komponenty z wyciągu - 10-deacetylbaccatin III i 10-deacetylbaccatin V - cechują się szczególnie dużą toksycznością dla badanych owadów.
Toksyczność różnych komponentów igieł i drewna cisa stwierdzono już dla wielu owadów. Eksperymenty z zastosowaniem wyciągów z tego drzewa przeciwko m.in. Epilachna varivestis Muls. (Col.: Coccinellidae), Hylobius abietis (L.) (Col.: Curculionidae), Lymantria dispar (L.) (Lep.: Lymantriidae) prowadzone były od dawna i zawsze stwierdzano ich dużą skuteczność (Meisner, Skatulla 1975; Schanne 1988; Luik 1998, i in.).
17. Choroby cisa pospolitego oraz charakterystyka zasiedlających go grzybów patogenicznych i endofitycznych
17.1. Cis jako roślina - gospodarz dla patogenów
Magiczne i trujące właściwości cisa, bardzo duża rzadkość występowania, brak praktycznego, na większą skalę znaczenia gospodarczego - spowodowały bardzo słaby stopień zainteresowania poznaniem chorób i szkodników cisa. Dotyczy to obszaru Polski, ale także innych krajów naturalnego zasięgu występowania. O chorobach cisa powodowanych przez grzyby nie piszą w ogóle (nie ma tam najmniejszej wzmianki) podręczniki fitopatologii: Mańka (1998), Garbowski (1964), a z zagranicznych: Browne (1968), Lanier, Joly, Bondoux, Bellemere (1976). Orłoś (1951) wymienia 3 gatunki grzybów porażających cisa, Peace (1962) również 3 gatunki, co jest wyjątkowo skromnym opisem, jak na tą książkę, do tej pory traktowaną jako „biblia” fitopatologii leśnej. Dopiero w publikacji Kapuścińskiego (1947) spotykamy opis 24 gatunków grzybów występujących na cisach. Z terenu USA monograficzne opracowanie chorób T. baccata i T. brevifolia zawiera podręcznik Heptinga (1971).
Opracowanie Siweckiego (1975) o chorobach i szkodnikach cisa pospolitego,będące rozdziałem w monografii „Cis pospolity - Taxus baccata L.” (t. III, Nasze drzewa leśne) nie wychodzi poza wcześniejsze dane. Przez okres ostatnich 25 lat nie ukazały się poważniejsze opracowania dotyczące chorób cisa występujących i stwierdzonych w naszym kraju.
Rzadkie i w dużym rozproszeniu występowanie drzewostanów, skupień i kęp cisów na naturalnych siedliskach w lasach; niewątpliwa duża tolerancja ekologiczna w stosunku do wymagań troficznych,wilgotnościowych i siedliskowych oraz odporność na zanieczyszczenia powietrza, stresy, w tym brak większego zainteresowania cisem, ze strony zwierzyny jako karmą; właściwości odpornościowe na choroby i szkodniki (mechanizmy odporności biernej i czynnej) - powodują, że cisy charakteryzują się stosunkową dużą zdrowotnością, brakiem poważniejszych z gospodarczego a także ekologicznego punktu widzenia, chorób grzybowych, małym zagrożeniem epifitozyjnym.
17.2. Choroby cisa powodowane przez patogeniczne grzyby
Systematykę grzybów przyjęto za „Dictionary of the fungi” (Hawksworth, Kirk, Sutton, Pegler 1995), przyjmując także stosowaną tam synonimikę (uwspółcześniając dawniej stosowane łacińskie nazwy grzybów). Dla uproszczenia zastosowano w tekście skróty nazw gromad grzybów:
A - Ascomycota, grzyby workowe
B - Basidiomycota, grzyby podstawkowe
D - Deuteromycota, grzyby mitosporowe
O - Oomycota, grzyby lęgniowe
Z - Zygomycota, grzyby sprzężniakowe
Po literowym skrócie nazwy gromady podawano nazwę rodziny. Wśród grzybów mitosporowych (D) nie wyróżnia się obecnie rzędów i rodzin, stąd ich nie podawano (stosuje się systematykę numeryczną).
a. Choroby siewek
Zgorzel siewek
Zgorzeli przedwschodniej i powschodniej podlegają nasiona, kiełki i siewki wszystkich gatunków roślin dziko rosnących i uprawnych (podczas odnowienia naturalnego i sztucznego), w tym cisów. W literaturze fitopatologicznej i mikologicznej nie znaleziono wykazu grzybów chorobotwórczych, które są wyłącznie przyczyną zgorzeli siewek cisa pospolitego lub dla tego gatunku siewek w jakimś stopniu charakterystyczne. Hepting (1971) podaje, że Rhizoctonia solani Kühn = stadium strzępkowe grzyba Thanatephorus cucumeris (Frank) Donk (B. Ceratobasidiaceae), Phytophthora cinnamomi Rands. (O. Pythiaceae) i różne gatunki Pythium spp. (O. Pythiaceae) są sprawcami zgorzeli siewek cisów w USA. Za szczególnie groźnego patogena dla cisów i ich dekoracyjnych odmian, uważa się tam Ph. cinnamoni, zwłaszcza na ciężkich wilgotnych, słabo zmeliorowanych glebach. Korzenie wówczas podlegają całkowitej zgniliznie, a nekrozy na strzałkach siewek sięgają na wysokość kilku cm powyżej szyjki korzeniowej.
Siwecki (1975), Łabanowski i Orlikowski (1997) uważają, że poza wyżej wymienionymi grzybami, w naszych warunkach przyrodniczo-leśnych sprawcami zgorzeli siewek cisa mogą być również: różne gatunki Fusarium spp. (jak się wydaje szczególnie Fusarium oxysporum Schlecht. emend. Snyd. et Hans.), Cylindrocarpon radicicola Wr. = teleomorfa z rodzaju Nectria (A. Hypocreaceae). Ze względu, że nie posiadamy szczegółowych opracowań z danymi o zgorzeli siewek cisa, to ogólne informacje o tej uciążliwej chorobie można zaczerpnąć np. z opracowań fitopatologicznych: Grzywacz (1990), Mańka (1998).
Problem zgorzeli starszych siewek cisa w rezerwacie Wierzchlas był wielokrotnie badany, gdyż nie ma tam starszych samosiewów oraz nalotu i podrostu cisowego, mimo niekiedy dość obfitego odnawiania się cisa. Mańka, Gierczak i Prusinkiewicz (1968) oraz Mańka, Gierczak, Strzelczyk i Szajer (1968) stwierdzili częste występowanie tam grzyba zgorzelowego Cylindrocarpon radicicola Wr., uznając, go za sprawcą takiego stanu rzeczy, tym bardziej, że w innych rezerwatach gdzie odnowienie naturalne występuje, grzyb ten prawie nie występuje. Stwierdza się natomiast liczne występowanie grzyba w stosunku do niego antagonistycznego, Mycelium radicis atrovirens Melin (D). Badania tego typu powinny być pilnie kontynuowane, gdyż wyniki ich mogą być pomocne w zapewnieniu odnowiania się cisa na stanowiskach naturalnych. Boiński (1992) przedstawia charakterystykę rezerwatu Cisy Staropolskie im. L. Wyczółkowskiego w Wierzchlesie.
Zgnilizna sadzonek
Chorobie tej podlegają wszystkie gatunki roślin iglastych rozmnażanych wegetatywnie z sadzonek. Podczas ukorzenienia w mnożarce chore sadzonki cisa mają zahamowany wzrost, a łuski i igły żółkną. Po wyjęciu sadzonek z podłoża okazuje się, że mają brązowe nekrozy, rozszerzające się od podstawy pędu do wierzchołka. Ten typ choroby powodują podczas infekcji indywidualnej lub mieszanej różne gatunki grzybów: Fusarium spp., Pythium spp., Rhizoctonia solani, Alternaria spp., Cylindrocarpon spp. (Łabanowski, Orlikowski 1997).
Szara pleśń
Chorobie tej podlega wiele gatunków roślin, wyrastających w niekorzystnych warunkach, w szczególności w okresie wilgotnej i upalnej pogody. W efekcie porażenia pojawiają się brązowe plamy, prowadzące do obumierania igieł i w następstwie tego całych siewek i sadzonek. Na powierzchni plam pojawia się szary, pleśniowy nalot grzybni i zarodników konidialnych. Nekrozy rozpoczynają pojawiać się od wierzchołka pojedynczych pędów i przesuwają się stopniowo do nasady sadzonek. Sprawcą choroby jest Botrytis cinerea Pers. (D), rzadko wytwarzający stadium workowe, płciowe Botryotinia fuckeliana (de Bary) Wetz. (A. Sclerotiniaceae). Na cisach szara pleśń występuje w okresie uprawy w fazie siewek i wielolatek (Łabanowski, Orlikowski 1997). Grzyb ten poraża również przymrożone wiosną nowe przyrosty pędów, w szczególności w dolnych partiach koron, występując jako patogen wtórny.
Zgorzel zgnilakowa
Infekcji ulegają najmłodsze korzenie, starsze atakowane są sporadycznie. Chore siewki mają zahamowany wzrost, żółkną, gniją, zamierają. Po wyjęciu chorej sadzonki łatwo można palcami ściągnąć zewnętrzne, chore tkanki i oddzielić je do walca osiowego. Do choroby dochodzi szczególnie szybko przy wysokiej wilgotności oraz niskiej temperaturze podłoża (w szkółkach, mnożarkach). Sprawcą choroby są różne gatunki Pythium z dominującym jak się wydaje Pythium debaryanum Hesse (O. Pythiaceae). Nie mamy obserwacji i informacji czy choroba ta występuje w naturalnych odnowieniach cisa, a jeżeli tak, to w jakim nasileniu.
Łabanowski i Orlikowski (1997) opisują cykl rozwojowy grzyba oraz zapobieganie i zwalczanie, w tym metodami chemicznymi (dezynfekcja gleby, dezynfekcja konstrukcji szklarni i tunelu foliowego, profilaktyczne i terapeutyczne opryskiwania).
Przewężenie podstawy łodygi
Choroba może występować na starszych siewkach i sadzonkach drzew liściastych oraz iglastych, w tym na cisach. Grzybnia sprawcy rozwija się w pobliżu szyjki korzeniowej i powoduje zamieranie delikatnej kory. W miejscu porażenia powstaje bardzo charakterystyczne przewężenie strzałki, nieco zaś wyżej zgrubienie. Sprawcą choroby jest Pestalotia (Pestalozzia) hartigii Tubeuf (D),syn Truncatella hartigii. Wiele wskazuje na to, że przewężenie podstawy łodygi następuje wtórnie w miejscach uszkodzonych pierwotnie przez wysokie nagrzanie gleby, tak zwaną zgorzel słoneczną (Browne 1968). Dennis (1978) uważa, że stadium workowym grzybów z rodzaju Pestalotia jest rodzaj Broomella (A, Amphisphaeriaceae).
Zgorzel zgnilakowa
Infekcji ulegają najmłodsze korzenie, starsze atakowane są sporadycznie. Chore siewki mają zahamowany wzrost, żółkną, gniją, zamierają. Po wyjęciu chorej sadzonki łatwo można palcami ściągnąć zewnętrzne, chore tkanki i oddzielić je do walca osiowego. Do choroby dochodzi szczególnie szybko przy wysokiej wilgotności oraz niskiej temperaturze podłoża (w szkółkach, mnożarkach). Sprawcą choroby są różne gatunki Pythium z dominującym jak się wydaje Pythium debaryanum Hesse (O. Pythiaceae). Nie mamy obserwacji i informacji czy choroba ta występuje w naturalnych odnowieniach cisa, a jeżeli tak, to w jakim nasileniu.
Łabanowski i Orlikowski (1997) opisują cykl rozwojowy grzyba oraz zapobieganie i zwalczanie, w tym metodami chemicznymi (dezynfekcja gleby, dezynfekcja konstrukcji szklarni i tunelu foliowego, profilaktyczne i terapeutyczne opryskiwania).
Przewężenie podstawy łodygi
Choroba może występować na starszych siewkach i sadzonkach drzew liściastych oraz iglastych, w tym na cisach. Grzybnia sprawcy rozwija się w pobliżu szyjki korzeniowej i powoduje zamieranie delikatnej kory. W miejscu porażenia powstaje bardzo charakterystyczne przewężenie strzałki, nieco zaś wyżej zgrubienie. Sprawcą choroby jest Pestalotia (Pestalozzia) hartigii Tubeuf (D),syn Truncatella hartigii. Wiele wskazuje na to, że przewężenie podstawy łodygi następuje wtórnie w miejscach uszkodzonych pierwotnie przez wysokie nagrzanie gleby, tak zwaną zgorzel słoneczną (Browne 1968). Dennis (1978) uważa, że stadium workowym grzybów z rodzaju Pestalotia jest rodzaj Broomella (A, Amphisphaeriaceae).
Sadzowatość
Bardzo częstym zjawiskiem jest występowanie na igłach i cienkich pędach cisów ciemnych plam o charakterze wykwitów pleśniowych, stosunkowo łatwo ścieralnych nalotów, podobnych do zabrudzenia sadzą (stąd nazwa choroby). Spowodowane jest to obecnością zespołu różnych gatunków grzybów zwanych sadzakami, co związane jest z obecnością spadzi, słodkiej wydzieliny mszyc, czerwców i miodówek, która stanowi dla tych grzybów dobrą pożywkę. Niektóre gatunki sadzaków mają charakter epifitycznych saprobów inne są pasożytami, gdyż swoje strzępki ssawkowe zagłębiają do komórek skórki igieł i młodych pędów. W przypadku cisa pospolitego na terenie Polski najczęściej owadem wydzielającym spadź jest misecznik cisowiec - Parthenolecanium pomeranicum Kawecki. Na różnych gatunkach cisów uprawianych w szkółkach rzadko spotyka się rośliny wolne od tego szkodliwego czerwca (Łabanowski, Orlikowski 1997). Najczęściej w charakterze sadzaków występują grzyby z następujących rodzajów: Apiosporium, Asterina, Copnodium, Meliola, Microthyrium (A), Aureobasidium, Cladosporium, Dematium, Capnophilophora, Fumago,, Fumagospora,Hormiscium (D). Nie ma informacji, czy któryś z gatunków grzybów sadzakowych szczególnie często lub charakterystycznie występuje na igłach cisa. Sadzowatość jest chorobą częstą nie powoduje jednak większych strat. Częściej występuje w parkach i na skwerach niż w lasach, szczególnie na stanowiskach nasłonecznionych, obniżając walory estetyczne kęp i szpalerów cisowych (Prihoda 1959, Dennis 1978, Borowska 1986, Mańka 1998).
b. Choroby igieł
Według Heptinga (1971) w USA nie zanotowano poważniejszych chorób aparatu asymilacyjnego u Taxus baccata i T. brevifolia. Z terenu Europy, w tym z Polski brak jest podobnych stwierdzeń.
Zamieranie igieł może lokalnie występować w warunkach bardzo dużych opadów i długiego zalegania śniegu. Igły pod śniegiem w skutek zewnętrznej infekcji zamierają, odpadają. W stosunku do igieł znajdujących się nad warstwą śniegu tego typu choroba nie zachodzi. Brunatną pleśń śniegową mogą powodować: Herpotrichia juniperi (Duby) Petrak = H. nigra Harting (A. Lophiostomataceae), Neopeckia coulteri (A. Dothideales) i Phacidium taxicolum (A. Phacidiaceae). Pleśń śniegowa (snow blights) występuje lokalnie, tylko w niektóre zimy (USA, Kanada, Rumunia, Kaukaz, brak informacji z terenu Polski).
Dość częstym patogenem atakującym igły, a przy silnej infekcji również pędy cisów, w Europie i Ameryce jest Sphaerulina taxi (Cooke) Mass. (A. Mycosphaerellaceae) ze stadium konidialnym Cytospora taxifolia Sacc. (D). Porażone igły brązowieją, dość szybko opadają, wcześniej grzybnia z igieł przerasta do pędów, gdzie prawdopodobnie może przezimować. Na dolnej, rzadziej na górnej stronie igieł występują liczne, bardzo drobne, otwarte otocznie wytwarzające zarodniki workowe (Hepting 1971, Siwecki 1975).
W literaturze fitopatologicznej brak jest opisu szczegółowych symptomów i dokładniejszej etiologii wieku chorób igieł cisa wchodzących obecnie w skład tymczasowej, zbiorowej jednostki chorobowej, jaką jest niewątpliwie osutka igieł cisa. Wymienia się (Kapuściński 1947, Orłoś 1951, Peace 1962, Hepting 1971, Siwecki 1975) wiele gatunków grzybów, niektóre z nich trudne są do weryfikacji i rewizji, gdyż nie zawierają ich aktualne spisy rodzajów (Hawksworth i inni 1995). Do takich sprawców zamierania igieł cisa o charakterze osutkowym należą: Physalospora gregaria Sacc, (A. Hyponectriaceae), st. kon., Phyllostictina (Phyllosticta) hysterella (Sacc) Petr., Lophodermium abietis Rostr. (A. Rhytismataeceae) oraz grzyby mitosporowe (D): Brachysporium stemphylioides Corda, Diplodia taxi De Not., Dothiorella dispar Fr., Exosporium erumpens Sacc., Gloeosporium (Marssonina) cavarae Hontem., Gloeosporium taxi Duby., G. taxicolum Allesch, Macrophomopsis (Macrophoma) taxi Berl. et. Vogl., Melanconium taxi Rebenh., Micropera (Foveostroma) taxi Sacc.
Szymański (1973) podaje, że w 1971 r. w rezerwacie cisów w Leśnictwie Jeleniogóra ok. 20% cisów miało objawy polegające na więdnięciu i usychaniu pędów szczytowych. W rezerwacie w Nadleśnictwie Zamrzenica (Cisy Staropolskie, Wierzchlas) i Nadleśnictwie Czarne (Międzybórz) wielokrotnie obserwowano różne objawy zamierania igieł u cisów w różnym wieku, zawsze jednak o charakterze lokalnym lub jednostkowym, bez wyrażnych jednoznacznych objawów makroskopowych (obserwacje własne). Wydaje się, że dość często mamy do czynienia z chorobami igieł powodowanymi przez grzyby, niekiedy o charakterze pasożytów słabości, po pierwotnych uszkodzeniach, od mrozów lub od przymrozków póżnych, występujących na przełomie maja i czerwca. Na przykład tak było w 1999 r. kiedy zamarło bardzo wiele cisów w zadrzewieniach miejskich, na działkach rekreacyjnych i w ogródkach przydomowych np. w Warszawie i okolicach. Sytuacja z 1999 r.
wydawała się dość groźna, uschło wiele osobników cisa - problem ten wymaga zbadania, w celu stwierdzenia jakie gatunki grzybów mają w tym zespole charakter dominujący, pasożytniczy, a jakie tylko towarzyszą zamieraniu lub na zamarłych igłach występują jako saproby. Wydaje się również na podstawie niesystematycznych i pobieżnych obserwacji, że mamy do czynienia z osutką typu wiosennego i typu jesiennego przy porażeniu innych roczników igieł na pędach cisów.
c. Choroby pędów i gałęzi
b. Choroby igieł
Według Heptinga (1971) w USA nie zanotowano poważniejszych chorób aparatu asymilacyjnego u Taxus baccata i T. brevifolia. Z terenu Europy, w tym z Polski brak jest podobnych stwierdzeń.
Zamieranie igieł może lokalnie występować w warunkach bardzo dużych opadów i długiego zalegania śniegu. Igły pod śniegiem w skutek zewnętrznej infekcji zamierają, odpadają. W stosunku do igieł znajdujących się nad warstwą śniegu tego typu choroba nie zachodzi. Brunatną pleśń śniegową mogą powodować: Herpotrichia juniperi (Duby) Petrak = H. nigra Harting (A. Lophiostomataceae), Neopeckia coulteri (A. Dothideales) i Phacidium taxicolum (A. Phacidiaceae). Pleśń śniegowa (snow blights) występuje lokalnie, tylko w niektóre zimy (USA, Kanada, Rumunia, Kaukaz, brak informacji z terenu Polski).
Dość częstym patogenem atakującym igły, a przy silnej infekcji również pędy cisów, w Europie i Ameryce jest Sphaerulina taxi (Cooke) Mass. (A. Mycosphaerellaceae) ze stadium konidialnym Cytospora taxifolia Sacc. (D). Porażone igły brązowieją, dość szybko opadają, wcześniej grzybnia z igieł przerasta do pędów, gdzie prawdopodobnie może przezimować. Na dolnej, rzadziej na górnej stronie igieł występują liczne, bardzo drobne, otwarte otocznie wytwarzające zarodniki workowe (Hepting 1971, Siwecki 1975).
W literaturze fitopatologicznej brak jest opisu szczegółowych symptomów i dokładniejszej etiologii wieku chorób igieł cisa wchodzących obecnie w skład tymczasowej, zbiorowej jednostki chorobowej, jaką jest niewątpliwie osutka igieł cisa. Wymienia się (Kapuściński 1947, Orłoś 1951, Peace 1962, Hepting 1971, Siwecki 1975) wiele gatunków grzybów, niektóre z nich trudne są do weryfikacji i rewizji, gdyż nie zawierają ich aktualne spisy rodzajów (Hawksworth i inni 1995). Do takich sprawców zamierania igieł cisa o charakterze osutkowym należą: Physalospora gregaria Sacc, (A. Hyponectriaceae), st. kon., Phyllostictina (Phyllosticta) hysterella (Sacc) Petr., Lophodermium abietis Rostr. (A. Rhytismataeceae) oraz grzyby mitosporowe (D): Brachysporium stemphylioides Corda, Diplodia taxi De Not., Dothiorella dispar Fr., Exosporium erumpens Sacc., Gloeosporium (Marssonina) cavarae Hontem., Gloeosporium taxi Duby., G. taxicolum Allesch, Macrophomopsis (Macrophoma) taxi Berl. et. Vogl., Melanconium taxi Rebenh., Micropera (Foveostroma) taxi Sacc.
Szymański (1973) podaje, że w 1971 r. w rezerwacie cisów w Leśnictwie Jeleniogóra ok. 20% cisów miało objawy polegające na więdnięciu i usychaniu pędów szczytowych. W rezerwacie w Nadleśnictwie Zamrzenica (Cisy Staropolskie, Wierzchlas) i Nadleśnictwie Czarne (Międzybórz) wielokrotnie obserwowano różne objawy zamierania igieł u cisów w różnym wieku, zawsze jednak o charakterze lokalnym lub jednostkowym, bez wyrażnych jednoznacznych objawów makroskopowych (obserwacje własne). Wydaje się, że dość często mamy do czynienia z chorobami igieł powodowanymi przez grzyby, niekiedy o charakterze pasożytów słabości, po pierwotnych uszkodzeniach, od mrozów lub od przymrozków póżnych, występujących na przełomie maja i czerwca. Na przykład tak było w 1999 r. kiedy zamarło bardzo wiele cisów w zadrzewieniach miejskich, na działkach rekreacyjnych i w ogródkach przydomowych np. w Warszawie i okolicach. Sytuacja z 1999 r.
wydawała się dość groźna, uschło wiele osobników cisa - problem ten wymaga zbadania, w celu stwierdzenia jakie gatunki grzybów mają w tym zespole charakter dominujący, pasożytniczy, a jakie tylko towarzyszą zamieraniu lub na zamarłych igłach występują jako saproby. Wydaje się również na podstawie niesystematycznych i pobieżnych obserwacji, że mamy do czynienia z osutką typu wiosennego i typu jesiennego przy porażeniu innych roczników igieł na pędach cisów.
c. Choroby pędów i gałęzi
Zamieranie młodych pędów
Nekroza młodych pędów rozpoczyna się od łusek, pojawiają się tam drobne,żółte plamy, następnie objawy rozszerzają się, obejmując cały obwód pędu, następuje tzw. obrączkowanie. Pęd powyżej miejsca infekcji staje się jasnozielony, później czerwonobrązowy, w końcu brązowieje. Przy podstawie chorego fragmentu pędu widoczna jest szara obwódka. Infekcji podlegają młode pędy, grubsze i starsze o średnicy powyżej 1 cm nie zamierają, a w powstałej na nich zrakowacenia. Sprawcą choroby jest Phomopsis juniperovora Hanh (D.), który podobne objawy powoduje również na jałowcach, żywotnikach i cyprysikach. Niekiedy zamieranie młodych cisów powodować mogą również Kabatina juniperi Schneider et Arx (D) i Sclerophoma pithyophila (Corda) v. Höhn (D). Porażenie przez oba patogeny powoduje zamieranie wiosną jednorocznych przyrostów. Wydaje się, że infekcja następuje zwykle w miejscach uszkodzonych na pędzie przez owdy, mróz lub cięcia (lub innego typu uszkodzenia mechaniczne). Należy wycinać i palić chore pędy, a rośliny opryskiwać przemiennie fungicydami z różnych grup chemicznych (Łabanowski, Orlikowski 1997), tak postępować można w zagrożonych szkółkach cisowych, w starszych drzewostanach zabieg jest trudny do wykonania z technicznego punktu widzenia.
Zrakowacenie pędów
Rakowate pęknięcia (raki otwarte) lub rakowate narośla (raki zamknięte) na pędach cisa może powodować Botryosphaeria ribis Hollos (A. Dothioraceae). W takim charakterze może również występować Pestalotia funerea Desm. (D). W takim charakterze grzyby te były notowane na terenie Massachusetts, USA (Hepting 1971). Uważa się jednak, że pasożytnictwo ich jest nadal pytaniem otwartym, być może grzyby te występują jako saproby w miejscach pierwotnie uszkodzonych przez inne czynniki.
Zamieranie gałęzi.
Różne gatunki grzybów powodują zamieranie pędów ale też i grubszych gałęzi cisów. Do zespołu tego można zaliczyć: Diplodia taxi De Not., Phomopsis occulta Trav., Phoma allostoma Lev, Phoma hysterella Saec, Phoma taxifolia Qudem, Sclerotium glaucoalbiodum Desm (D), Physalospora gregaria Sacc. (A. Hyponectriaceae). Bardzo niewiele wiemy o biologii i ekologii tych grzybów oraz o charakterze ich udziału w zamieraniu gałęzi, czy często są to endofity izolowane z gałęzi, saproby towarzyszące zamieraniu lub zasiedlające pędy i gałęzię po zamarciu na skutek innych przyczyn, pasożyty słabości, czy też pasożyty samodzielnie mogące po infekcji doprowadzić do zamierania pędów i gałęzi cisów (Kapuściński 1947, Hepting 1971, Siwecki 1975).
d. Choroby korzeni
Rozkład korzeni (fytoftoroza)
Głównym sprawcą choroby jest Phytophthora cinnamomi Rands (O. Pythiaceae) grzybopodobny lęgniowiec o bardzo szerokim występowaniu, polifagiczny (poraża ponad 1000 gatunków roślin), kosmopolityczny, o dużym znaczeniu w rejonach o tropikalnym klimacie. Towarzyszą mu bardzo często inne gatunki z rodzaju Phytophthora spp. U porażonych siewek i sadzonek ale także starszych roślin obserwuje się zahamowania wzrostu, utratę normalnej barwy igieł, czerwonobrązowe nekrozy, gnilny rozkład systemu korzeniowego i podstawy pędu. Choroba występuje w Polsce w szkółkach cisowych przy produkcji materiału ozdobnego, prawdopodobnie występuje także w lasach ale nie została do tej pory opisana (Łabanowski, Orlikowski 1997). Rozkład korzeni u cisów jest dość częsty w USA (Hepting 1971). Istnieją uzasadnione podejrzenia, że grzyb ten może poraża korzenie również starszych drzew, a nawet drzewostanów przeszłorębnych. Diagnostyka rodzaju Phytophthora jest trudna, izolacja z chorych tkanek wymaga stosowania specjalnej procedury i sztucznych pożywek, stąd ten grzyb jako grożny patogen bywa przeoczany. O stopniu zagrożenia i rzeczywistego porażenia korzeni cisów w Polsce nie wiemy nic.
Huba korzeni.
Korzeniowiec wieloletni - Heterobasidion annosum (Fr.) Bref. (B. Coriolaceae) poraża systemy korzeniowe i odziomkowe partie pni bardzo wielu gatunków drzew, w tym cisy. Jednak w stosunku do wagi choroby w drzewostanach sosnowych i świerkowych, w szczególności na gruntach porolnych, znaczenie tej choroby w lasach i zadrzewieniach z udziałem cisa jest wyjątkowo małe. Obecnie uważa się H. annosum sensu lato za gatunek zbiorowy i dzieli na H. annosum s. s., H. parviporum i H. abietinum, ale który z tych wyżej wymienionych gatunków głównie poraża cisy nie wiemy. Szczegółowy opis choroby i patogena znajduje się m. in. w podręczniku Mańki (1998).
Opieńkowa zgnilizna korzeni
Opieńkowa zgnilizna korzeni zwana również armiliariozą występuje na większości gatunków drzew iglastych i liściastych, we wszystkich klasach wieku, w tym na cisach. W stosunku do porażenia i strat w drzewostanach świerkowych, sosnowych i jodłowych, porażenie cisów jest stosunkowo rzadkie, stąd znaczenie tej choroby w dzrewostanach cisowych jest marginalne.
W Polsce występuje 5 gatunków opieniek - Armillaria, dawniej zaliczanych do gatunku zbiorowego Armillaria mellea s. l. (B. Tricholomataceae), który z tych gatunków poraża cisy nie wiemy (Żółciak 1999). Najprawdopodobniej jest to opieńka ciemna - Armillaria ostoyae (Romagnesi) Herink, wykazująca największe „powinowactwo” do drzew iglastych, najliczniej u nas występująca, bardzo groźna dla sośnin i świerczyn (Mańka 1998).
e. Choroby drewna
Cis ma drewno twarde o bielu białożółtym i twardzieli wiśniowobrązowej, silnie ciemniejącej na powietrzu. Słoje są wąskie, faliste, wyraźnie widoczne. Drewno jest równomiernej budowy, bez przewodów żywicznych, o średniej gęstości w stanie powietrzno suchym wynoszącej 0,80 g/cm3. Drewno cisa należy od dawna do surowców bardzo cennych. Uchodzi za odporne, w tym na rozkład przez grzyby. Anonimowy autor sygnujący swój artykuł w Sylwanie z 1834 r. W. K. - „O twardości drzew” zalicza cisa do drewna o najwyższym „stopniu twardości”. Wśród dziesiątków gatunków drzew i krzewów, które rozpatruje pod tym względem, dając im stopień twardości w skali 4-89, cisowi przypisuje twardość 87, wyprzedza go tylko „dereń krajowy” z mianem 89.
W badaniach laboratoryjnych nie potwierdzono szczególnej odporności drewna cisa na rozkład przez grzyby. Schultze - Dewitz (1962) stwierdziła w okresie 4 miesięcy ubytek masy drewna cisa poddanego działaniu grzyba piwnicznego - Coniophora puteana (C. cerebella) o ok. 25%, co należy uznać za odporność przeciętną. W badaniach amerykańskich (Hepting 1971), gdzie porównywano odporność drewna 22 gatunków iglastych na działanie 3 gatunków grzybów rozkładających drzewno, stwierdzono, że cis ma drewno bardzo podatne na rozkład. Z twardzieli cisa wyizolowano substancję o charakterze fenolowym - izotaxiresinol, która jak się okazało nie miała właściwości grzybobójczych.
Zgnilizna biała drewna cisowego polega na równoczesnym enzymatycznym rozkładzie przez grzyby wszystkich chemicznych składników drewna: celulozy, ligniny, hemiceluloz i innych. Drewno wówczas mięknie, następuje znaczny ubytek masy, łatwo się ugina pod naciskiem, kruszy na włókniste fragmenty. Rozłożone drewno staje się jaśniejsze od drewna zdrowego. Rozróżniamy zgniliznę wczesną (mursz twardy) i zgniliznę późną (mursz miękki) oraz zgniliznę białą jednolitą i zgniliznę białą niejednolitą (pstrą, jamkowatą).
Zgniliznę białą jednolitą powodują:
Aleurodiscus taxicola Thind et Rattan (B. Aleurodiscaceae)
Amylostereum laevigatum (Fr.) Boid. - skórniczek jałowcowy (B. Stereaceae)
Ganoderma carnosum Pat. - lakownica brązowoczarna (B. Ganodermataceae)
Gloeoporus taxicola (Pers.: Fr.) Gilb et Ryv. - klejoporek cisowy (B. Meruliaceae)
Hapalopilus taxi (Bond.) Bond. - miękusz cisowy (B. Coriolaceae)
Meruliopsis taxicola (Pers.) Bond. (B. Corticiaceae)
Phellinus hartigii (Allesch. et Schnabl) Bond. - czyreń Hartiga (B. Hymenochaetaceae)
Phellinus nigrolimitatus (Romell) Bourd. et Galz - czyreń czarnoznaczony
Pheliinis ferruginosus (Schrad.: Fr.) Bourd. et Golzin - czyreń rdzawy
Polyporus melanopus Sw.: Fr. - żagiew czarnotrzonowa (B. Polyporaceae)
Skeletocutis tenis (P. Karst.) Niemelä - szkieletnica (B. Coriolaceae)
Trichaptum abietinum (Dicks.: Fr.) Ryv. - niszczyk jodłowy (B. Coriolaceae)
Tyromyces taxi (Bond) Ryv, et Gilb. - białak cisowy (B. Coriolaceae)
Zgniliznę białą jamkowatą powodują:
Phellinus pini (Thore: Fr.) Pilat - czyreń sosnowy (B. Hymenochaetaceae). Najczęstsze i najgroźniejsze w naszych warunkach wydają się być czyreń Hartinga (występujący m.in. w rezerwacie w Wierzchlesie) oraz czyreń sosnowy charakterystyczny dla fazy terminalnej, najprawdopodobniej jest sprawcą większości zgnilizn rdzeniowych partii starszych cisów, w tym najstarszego drzewa w Polsce, cisa w Henrykowie k/Lubania.
Pozostałe gatunki grzybów są stosunkowo rzadkie lub bardzo rzadko czy wręcz okazjonalnie, wyjątkowo porażają drewno cisa, zarówno jeszcze na drzewach żywych
ale starych lub osłabionych, czy też na leżącym już drewnie cisowym (Domański 1974-1992, Hepting 1971, Cerny 1976, Breitenbach, Kränzlin 1984, Ryvarden, Gilbertson 1993-1994).
Rozkład brunatny drewna cisa polega na biodegradacji głównie celulozy, gdy lignina i inne składniki drewna pozostają prawie nierozłożone. Drewno przybiera barwę ciemniejszą od zdrowego, brunatną, rozpada się na pryzmatyczne kostki, pęka, a w końcowej fazie zgnilizny łatwo można rozetrzeć je w palcach na brunatny proszek. U starszych drzew w wyniku intensywnej zgnilizny brunatnej powstają rozległe ubytki, dziuple, najczęściej taki los spotyka grubsze, sędziwe drzewa, pomniki przyrody i starodrzew cisowy w rezerwatach przyrody. Bardzo często porażone pnie drzew łamią się i przewracają pod wpływem silnych wiatrów i burz.
Zgniliznę brunatną powodują:
Fomitopsis rosea (A. et Schw.: Fr.) P. Karst - pniarek różowy
Gloeophyllum trabeum (Pers.: Fr.) Murr. - niszczyca belkowa
Leatiporus sulphureus (Bull.: Fr.) Murr. - żółciak siarkowy
Oligoporus balsameus (Peck) Gild. et Ryv.
Oligoporus cerifluus (Berk. et M. A. Curtis) Ryv.
Oligoporus stipticus (Pers.: Fr.) Gilb. et. Ryv.
Oligoporus undosus (Peck) Gilb. et Ryv.
Phaeolus schweinitzii (Fr.) Pat. - murszak rdzawy
Wszystkie wymienione gatunki należą do gromady Basidiomycota, rodziny Coriolaceae. Pierwszy z wymienionych gatunków jest bardzo rzadki. W Polsce występuje tylko na świerkach w Puszczy Białowieskiej. Został podany jako sprawca rozkładu drewna cisa z terenu USA (Hapting 1971). Pozostałe gatunki (z wyjątkiem murszaka) raczej tylko w charakterze gospodarza okazjonalnego porażają Taxus baccata (Ryvarden, Gilbertson 1993, 1994. Natomiast murszak rdzawy jest grzybem częstym w starszych drzewostanach modrzewiowych, daglezjowych, sosnowych i cisowych. Charakterystyczny jest dla fazy terminalnej drzewostanów. Dość pospolicie występuje np. w rezerwacie w Wierzchlesie, powoduje znaczne szkody, gdyż porażone drzewa łamią się i wywracają. Można uznać ten gatunek grzyba za głównego sprawcę zamieranie i wypadania pomnikowych cisów.
Nie ma w literaturze danych o rozmiarach zgnilizny szarej drewna cisa, o wrażliwości na pleśnienie drewna przetartego, o barwicach drewna cisa, w tym siniznie. Nie wydaje się, aby drewno cisa nie podlegało występowaniu tych wad i chorób, ale zbyt rzadkim jest surowcem obecnie w wielu krajach (również w Polsce), nieużytkowanym, aby można było poczynić właściwe obserwacje i badania.
f. Badania zdrowotności drzewostanów cisowych
Najczęściej na terenie Polski badanym drzewostanem cisowym pod względem zdrowotności był rezrwat w Wierzchlesie (Kapuściński 1947, Szczepański 1973, Mańka i in. 1968, Mańka i in. 1985, Król 1992). W latach 1976 - 77 zespół w składzie Mańka, Przezbórski, Chwaliński z AR w Poznaniu przeprowadzili prace terenowe, wykazali, że na 4014 istniejących cisów, aż 659 było martwych, a 2739 z objawami chorobowymi. Stwierdzili, że do częściej występujących chorób należą zgnilizny pni i gałęzi. Rozkład drewna żywych cisów powodowały głównie: Phellinus hartigii, Phellinus pini, Phaeolus schweinitzni oraz inne grzyby z klasy Hymenomycetes. Duże zagrożenie dla populacji cisów wierzchlaskich pogłębia silna aktywność w środowisku glebowym grzyba zgorzelowego Cylindrocarpon radicicola, który jest uważany za głównego sprawcę zgorzeli młodych siewek cisa i brak tym samym odnowień.
Ilość cisów w tym rezerwacie stale zmniejsza się. W 1910 r. było ich 5533 szt., od roku 1928 liczebność systematycznie spada. W 1991 r. liczba drzew osiągnięła poziom 3559, w tym 623 suche. Ubytek cisów w ciągu 60 lat wyniósł więc 1987 sztuk, czyli 36% (Król 1992).
Niestety z innych rezerwatów nie posiadamy tak częstych i dokładnych badań z zakresu ochrony lasu, w tym badań fitopatologicznych i mikologicznych. Pod tym względem cis pospolity jest obiektem wyjątkowo słabo poznanym. Dopiero przygotowanie tego monograficznego opracowania wskazuje jak duże są potrzeby poznawcze, w celu właściwych metod ochrony przed chorobami.
17.3. Grzyby endofityczne cisa.
Każdy gatunek rośliny w tym drzewa zasiedlany jest przez grzyby endofityczne (endofity), które dokonują utajonej infekcji, nie powodując początkowo lub w ogóle widocznych objawów chorobowych. Mogą to być gatunki obojętne dla drzew, o charakterze komentasalistyczym; mutualistycznym (symbiotycznym); antagonistycznym lub potencjalnie patogenicznym. Ich chorobotwórczy charakter może się niekiedy ujawnić dopiero gdy zaistnieją odpowiednie stresy (wewnętrzne lub zewnętrzne). Endofity mogą stać się sprawcami chorób, mogą również chronić przed chorobami powodowanymi przez inne gatunki grzybów, w zależności od ich wzajemnych relacji biotycznych (konkurencja, antagonizm, komensalizm itd.). Endofity zasiedlają różne części roślin (drzew): liście (igły), pędy drewno, korę, korzenie, owoce i nasiona. Kowalski i Kehr (1992) przedstawili zespół grzybów endofitycznych zasiedlających gałęzie różnych gatunki drzew liściastych, często były to różne gatunki z rodzajów: Coniothyrium, Pezicula, Phomopsis i inne.
Endofity z wierzchnich warst drewna i kory gałęzi cisów, pochodzących z rezerwatu w Wierzchlesie i kolecji cisów w Arboretum SGGW w Rogowie izolował Piętka (1996). Stwierdził występowanie 20 gatunków grzybów z następujących rodzajów: Alternaria, Aspergillus, Aureobasidium, Botrytis, Cladosporium, Eurotium, Fusarium, Mucor, Paecilomyces, Pestalotia, Rhizoctonia, Rhizopus, Stemphylium, Trichoderma i Ulocladium.
Najbardziej znanym grzybem endofitycznym wyizolowanym z kory cisa Taxus brevifolia w USA jest Taxomyces andreanae (D) - wytwarzający prekursor w dalszej syntezie taxolu - leku antyrakowego, który spowodował bardzo obiecujący postęp w leczeniu niektórych typów nowotworów (np. narządów rodnych i płciowych u kobiet). Historia odkrycia taxolu w korze, drewnie i igłach Taxus brevifolia, wyodrębnienie czystego taxolu i chemiczne jego oznaczenie, badania kliniczne, wyizolowanie grzyba (nowego, nieznanego nauce gatunku) Taxomyces andreanae, hodowla grzyba na sztucznych pożywkach w celu uzyskania taxolu - zostało dość szczegółowo opisane (Stierle i inni 1993, Włostowski 1995, Piętka 1996).
Poszukiwania obecności T. andreanae jako endofitu cisów w Polsce nie powiodły się. Były one realizowane za zachętą „Fundacji do Walki z Rakiem- Taxus, pamięci Marka Dobasa” przez Zakład Mikologii i Fitopatologii SGGW w Warszawie (Piętka 1996). Być może uzyskanoby lepsze rezultaty po przeprowadzeniu dalszych, systematycznych i na większą skalę badań.
W literaturze mikologicznej nie znaleziono prac na temat grzybów endofitycznych cisa (poza T. andreanae), w szczególności zasiedlających igły, cienkie pędy, korzenie, drewno. Pełniejsze poznanie biologii i ekologii Taxus baccata wymagało włączanie do tej grupy badań również problematyki zespołu grzybów chorobotwórczych oraz endofitycznych zasiedlających cisa pospolitego.
17.4. Choroby powodowane przez inne czynniki niż grzyby
Zamieranie gałęzi.
Różne gatunki grzybów powodują zamieranie pędów ale też i grubszych gałęzi cisów. Do zespołu tego można zaliczyć: Diplodia taxi De Not., Phomopsis occulta Trav., Phoma allostoma Lev, Phoma hysterella Saec, Phoma taxifolia Qudem, Sclerotium glaucoalbiodum Desm (D), Physalospora gregaria Sacc. (A. Hyponectriaceae). Bardzo niewiele wiemy o biologii i ekologii tych grzybów oraz o charakterze ich udziału w zamieraniu gałęzi, czy często są to endofity izolowane z gałęzi, saproby towarzyszące zamieraniu lub zasiedlające pędy i gałęzię po zamarciu na skutek innych przyczyn, pasożyty słabości, czy też pasożyty samodzielnie mogące po infekcji doprowadzić do zamierania pędów i gałęzi cisów (Kapuściński 1947, Hepting 1971, Siwecki 1975).
d. Choroby korzeni
Rozkład korzeni (fytoftoroza)
Głównym sprawcą choroby jest Phytophthora cinnamomi Rands (O. Pythiaceae) grzybopodobny lęgniowiec o bardzo szerokim występowaniu, polifagiczny (poraża ponad 1000 gatunków roślin), kosmopolityczny, o dużym znaczeniu w rejonach o tropikalnym klimacie. Towarzyszą mu bardzo często inne gatunki z rodzaju Phytophthora spp. U porażonych siewek i sadzonek ale także starszych roślin obserwuje się zahamowania wzrostu, utratę normalnej barwy igieł, czerwonobrązowe nekrozy, gnilny rozkład systemu korzeniowego i podstawy pędu. Choroba występuje w Polsce w szkółkach cisowych przy produkcji materiału ozdobnego, prawdopodobnie występuje także w lasach ale nie została do tej pory opisana (Łabanowski, Orlikowski 1997). Rozkład korzeni u cisów jest dość częsty w USA (Hepting 1971). Istnieją uzasadnione podejrzenia, że grzyb ten może poraża korzenie również starszych drzew, a nawet drzewostanów przeszłorębnych. Diagnostyka rodzaju Phytophthora jest trudna, izolacja z chorych tkanek wymaga stosowania specjalnej procedury i sztucznych pożywek, stąd ten grzyb jako grożny patogen bywa przeoczany. O stopniu zagrożenia i rzeczywistego porażenia korzeni cisów w Polsce nie wiemy nic.
Huba korzeni.
Korzeniowiec wieloletni - Heterobasidion annosum (Fr.) Bref. (B. Coriolaceae) poraża systemy korzeniowe i odziomkowe partie pni bardzo wielu gatunków drzew, w tym cisy. Jednak w stosunku do wagi choroby w drzewostanach sosnowych i świerkowych, w szczególności na gruntach porolnych, znaczenie tej choroby w lasach i zadrzewieniach z udziałem cisa jest wyjątkowo małe. Obecnie uważa się H. annosum sensu lato za gatunek zbiorowy i dzieli na H. annosum s. s., H. parviporum i H. abietinum, ale który z tych wyżej wymienionych gatunków głównie poraża cisy nie wiemy. Szczegółowy opis choroby i patogena znajduje się m. in. w podręczniku Mańki (1998).
Opieńkowa zgnilizna korzeni
Opieńkowa zgnilizna korzeni zwana również armiliariozą występuje na większości gatunków drzew iglastych i liściastych, we wszystkich klasach wieku, w tym na cisach. W stosunku do porażenia i strat w drzewostanach świerkowych, sosnowych i jodłowych, porażenie cisów jest stosunkowo rzadkie, stąd znaczenie tej choroby w dzrewostanach cisowych jest marginalne.
W Polsce występuje 5 gatunków opieniek - Armillaria, dawniej zaliczanych do gatunku zbiorowego Armillaria mellea s. l. (B. Tricholomataceae), który z tych gatunków poraża cisy nie wiemy (Żółciak 1999). Najprawdopodobniej jest to opieńka ciemna - Armillaria ostoyae (Romagnesi) Herink, wykazująca największe „powinowactwo” do drzew iglastych, najliczniej u nas występująca, bardzo groźna dla sośnin i świerczyn (Mańka 1998).
e. Choroby drewna
Cis ma drewno twarde o bielu białożółtym i twardzieli wiśniowobrązowej, silnie ciemniejącej na powietrzu. Słoje są wąskie, faliste, wyraźnie widoczne. Drewno jest równomiernej budowy, bez przewodów żywicznych, o średniej gęstości w stanie powietrzno suchym wynoszącej 0,80 g/cm3. Drewno cisa należy od dawna do surowców bardzo cennych. Uchodzi za odporne, w tym na rozkład przez grzyby. Anonimowy autor sygnujący swój artykuł w Sylwanie z 1834 r. W. K. - „O twardości drzew” zalicza cisa do drewna o najwyższym „stopniu twardości”. Wśród dziesiątków gatunków drzew i krzewów, które rozpatruje pod tym względem, dając im stopień twardości w skali 4-89, cisowi przypisuje twardość 87, wyprzedza go tylko „dereń krajowy” z mianem 89.
W badaniach laboratoryjnych nie potwierdzono szczególnej odporności drewna cisa na rozkład przez grzyby. Schultze - Dewitz (1962) stwierdziła w okresie 4 miesięcy ubytek masy drewna cisa poddanego działaniu grzyba piwnicznego - Coniophora puteana (C. cerebella) o ok. 25%, co należy uznać za odporność przeciętną. W badaniach amerykańskich (Hepting 1971), gdzie porównywano odporność drewna 22 gatunków iglastych na działanie 3 gatunków grzybów rozkładających drzewno, stwierdzono, że cis ma drewno bardzo podatne na rozkład. Z twardzieli cisa wyizolowano substancję o charakterze fenolowym - izotaxiresinol, która jak się okazało nie miała właściwości grzybobójczych.
Zgnilizna biała drewna cisowego polega na równoczesnym enzymatycznym rozkładzie przez grzyby wszystkich chemicznych składników drewna: celulozy, ligniny, hemiceluloz i innych. Drewno wówczas mięknie, następuje znaczny ubytek masy, łatwo się ugina pod naciskiem, kruszy na włókniste fragmenty. Rozłożone drewno staje się jaśniejsze od drewna zdrowego. Rozróżniamy zgniliznę wczesną (mursz twardy) i zgniliznę późną (mursz miękki) oraz zgniliznę białą jednolitą i zgniliznę białą niejednolitą (pstrą, jamkowatą).
Zgniliznę białą jednolitą powodują:
Aleurodiscus taxicola Thind et Rattan (B. Aleurodiscaceae)
Amylostereum laevigatum (Fr.) Boid. - skórniczek jałowcowy (B. Stereaceae)
Ganoderma carnosum Pat. - lakownica brązowoczarna (B. Ganodermataceae)
Gloeoporus taxicola (Pers.: Fr.) Gilb et Ryv. - klejoporek cisowy (B. Meruliaceae)
Hapalopilus taxi (Bond.) Bond. - miękusz cisowy (B. Coriolaceae)
Meruliopsis taxicola (Pers.) Bond. (B. Corticiaceae)
Phellinus hartigii (Allesch. et Schnabl) Bond. - czyreń Hartiga (B. Hymenochaetaceae)
Phellinus nigrolimitatus (Romell) Bourd. et Galz - czyreń czarnoznaczony
Pheliinis ferruginosus (Schrad.: Fr.) Bourd. et Golzin - czyreń rdzawy
Polyporus melanopus Sw.: Fr. - żagiew czarnotrzonowa (B. Polyporaceae)
Skeletocutis tenis (P. Karst.) Niemelä - szkieletnica (B. Coriolaceae)
Trichaptum abietinum (Dicks.: Fr.) Ryv. - niszczyk jodłowy (B. Coriolaceae)
Tyromyces taxi (Bond) Ryv, et Gilb. - białak cisowy (B. Coriolaceae)
Zgniliznę białą jamkowatą powodują:
Phellinus pini (Thore: Fr.) Pilat - czyreń sosnowy (B. Hymenochaetaceae). Najczęstsze i najgroźniejsze w naszych warunkach wydają się być czyreń Hartinga (występujący m.in. w rezerwacie w Wierzchlesie) oraz czyreń sosnowy charakterystyczny dla fazy terminalnej, najprawdopodobniej jest sprawcą większości zgnilizn rdzeniowych partii starszych cisów, w tym najstarszego drzewa w Polsce, cisa w Henrykowie k/Lubania.
Pozostałe gatunki grzybów są stosunkowo rzadkie lub bardzo rzadko czy wręcz okazjonalnie, wyjątkowo porażają drewno cisa, zarówno jeszcze na drzewach żywych
ale starych lub osłabionych, czy też na leżącym już drewnie cisowym (Domański 1974-1992, Hepting 1971, Cerny 1976, Breitenbach, Kränzlin 1984, Ryvarden, Gilbertson 1993-1994).
Rozkład brunatny drewna cisa polega na biodegradacji głównie celulozy, gdy lignina i inne składniki drewna pozostają prawie nierozłożone. Drewno przybiera barwę ciemniejszą od zdrowego, brunatną, rozpada się na pryzmatyczne kostki, pęka, a w końcowej fazie zgnilizny łatwo można rozetrzeć je w palcach na brunatny proszek. U starszych drzew w wyniku intensywnej zgnilizny brunatnej powstają rozległe ubytki, dziuple, najczęściej taki los spotyka grubsze, sędziwe drzewa, pomniki przyrody i starodrzew cisowy w rezerwatach przyrody. Bardzo często porażone pnie drzew łamią się i przewracają pod wpływem silnych wiatrów i burz.
Zgniliznę brunatną powodują:
Fomitopsis rosea (A. et Schw.: Fr.) P. Karst - pniarek różowy
Gloeophyllum trabeum (Pers.: Fr.) Murr. - niszczyca belkowa
Leatiporus sulphureus (Bull.: Fr.) Murr. - żółciak siarkowy
Oligoporus balsameus (Peck) Gild. et Ryv.
Oligoporus cerifluus (Berk. et M. A. Curtis) Ryv.
Oligoporus stipticus (Pers.: Fr.) Gilb. et. Ryv.
Oligoporus undosus (Peck) Gilb. et Ryv.
Phaeolus schweinitzii (Fr.) Pat. - murszak rdzawy
Wszystkie wymienione gatunki należą do gromady Basidiomycota, rodziny Coriolaceae. Pierwszy z wymienionych gatunków jest bardzo rzadki. W Polsce występuje tylko na świerkach w Puszczy Białowieskiej. Został podany jako sprawca rozkładu drewna cisa z terenu USA (Hapting 1971). Pozostałe gatunki (z wyjątkiem murszaka) raczej tylko w charakterze gospodarza okazjonalnego porażają Taxus baccata (Ryvarden, Gilbertson 1993, 1994. Natomiast murszak rdzawy jest grzybem częstym w starszych drzewostanach modrzewiowych, daglezjowych, sosnowych i cisowych. Charakterystyczny jest dla fazy terminalnej drzewostanów. Dość pospolicie występuje np. w rezerwacie w Wierzchlesie, powoduje znaczne szkody, gdyż porażone drzewa łamią się i wywracają. Można uznać ten gatunek grzyba za głównego sprawcę zamieranie i wypadania pomnikowych cisów.
Nie ma w literaturze danych o rozmiarach zgnilizny szarej drewna cisa, o wrażliwości na pleśnienie drewna przetartego, o barwicach drewna cisa, w tym siniznie. Nie wydaje się, aby drewno cisa nie podlegało występowaniu tych wad i chorób, ale zbyt rzadkim jest surowcem obecnie w wielu krajach (również w Polsce), nieużytkowanym, aby można było poczynić właściwe obserwacje i badania.
f. Badania zdrowotności drzewostanów cisowych
Najczęściej na terenie Polski badanym drzewostanem cisowym pod względem zdrowotności był rezrwat w Wierzchlesie (Kapuściński 1947, Szczepański 1973, Mańka i in. 1968, Mańka i in. 1985, Król 1992). W latach 1976 - 77 zespół w składzie Mańka, Przezbórski, Chwaliński z AR w Poznaniu przeprowadzili prace terenowe, wykazali, że na 4014 istniejących cisów, aż 659 było martwych, a 2739 z objawami chorobowymi. Stwierdzili, że do częściej występujących chorób należą zgnilizny pni i gałęzi. Rozkład drewna żywych cisów powodowały głównie: Phellinus hartigii, Phellinus pini, Phaeolus schweinitzni oraz inne grzyby z klasy Hymenomycetes. Duże zagrożenie dla populacji cisów wierzchlaskich pogłębia silna aktywność w środowisku glebowym grzyba zgorzelowego Cylindrocarpon radicicola, który jest uważany za głównego sprawcę zgorzeli młodych siewek cisa i brak tym samym odnowień.
Ilość cisów w tym rezerwacie stale zmniejsza się. W 1910 r. było ich 5533 szt., od roku 1928 liczebność systematycznie spada. W 1991 r. liczba drzew osiągnięła poziom 3559, w tym 623 suche. Ubytek cisów w ciągu 60 lat wyniósł więc 1987 sztuk, czyli 36% (Król 1992).
Niestety z innych rezerwatów nie posiadamy tak częstych i dokładnych badań z zakresu ochrony lasu, w tym badań fitopatologicznych i mikologicznych. Pod tym względem cis pospolity jest obiektem wyjątkowo słabo poznanym. Dopiero przygotowanie tego monograficznego opracowania wskazuje jak duże są potrzeby poznawcze, w celu właściwych metod ochrony przed chorobami.
17.3. Grzyby endofityczne cisa.
Każdy gatunek rośliny w tym drzewa zasiedlany jest przez grzyby endofityczne (endofity), które dokonują utajonej infekcji, nie powodując początkowo lub w ogóle widocznych objawów chorobowych. Mogą to być gatunki obojętne dla drzew, o charakterze komentasalistyczym; mutualistycznym (symbiotycznym); antagonistycznym lub potencjalnie patogenicznym. Ich chorobotwórczy charakter może się niekiedy ujawnić dopiero gdy zaistnieją odpowiednie stresy (wewnętrzne lub zewnętrzne). Endofity mogą stać się sprawcami chorób, mogą również chronić przed chorobami powodowanymi przez inne gatunki grzybów, w zależności od ich wzajemnych relacji biotycznych (konkurencja, antagonizm, komensalizm itd.). Endofity zasiedlają różne części roślin (drzew): liście (igły), pędy drewno, korę, korzenie, owoce i nasiona. Kowalski i Kehr (1992) przedstawili zespół grzybów endofitycznych zasiedlających gałęzie różnych gatunki drzew liściastych, często były to różne gatunki z rodzajów: Coniothyrium, Pezicula, Phomopsis i inne.
Endofity z wierzchnich warst drewna i kory gałęzi cisów, pochodzących z rezerwatu w Wierzchlesie i kolecji cisów w Arboretum SGGW w Rogowie izolował Piętka (1996). Stwierdził występowanie 20 gatunków grzybów z następujących rodzajów: Alternaria, Aspergillus, Aureobasidium, Botrytis, Cladosporium, Eurotium, Fusarium, Mucor, Paecilomyces, Pestalotia, Rhizoctonia, Rhizopus, Stemphylium, Trichoderma i Ulocladium.
Najbardziej znanym grzybem endofitycznym wyizolowanym z kory cisa Taxus brevifolia w USA jest Taxomyces andreanae (D) - wytwarzający prekursor w dalszej syntezie taxolu - leku antyrakowego, który spowodował bardzo obiecujący postęp w leczeniu niektórych typów nowotworów (np. narządów rodnych i płciowych u kobiet). Historia odkrycia taxolu w korze, drewnie i igłach Taxus brevifolia, wyodrębnienie czystego taxolu i chemiczne jego oznaczenie, badania kliniczne, wyizolowanie grzyba (nowego, nieznanego nauce gatunku) Taxomyces andreanae, hodowla grzyba na sztucznych pożywkach w celu uzyskania taxolu - zostało dość szczegółowo opisane (Stierle i inni 1993, Włostowski 1995, Piętka 1996).
Poszukiwania obecności T. andreanae jako endofitu cisów w Polsce nie powiodły się. Były one realizowane za zachętą „Fundacji do Walki z Rakiem- Taxus, pamięci Marka Dobasa” przez Zakład Mikologii i Fitopatologii SGGW w Warszawie (Piętka 1996). Być może uzyskanoby lepsze rezultaty po przeprowadzeniu dalszych, systematycznych i na większą skalę badań.
W literaturze mikologicznej nie znaleziono prac na temat grzybów endofitycznych cisa (poza T. andreanae), w szczególności zasiedlających igły, cienkie pędy, korzenie, drewno. Pełniejsze poznanie biologii i ekologii Taxus baccata wymagało włączanie do tej grupy badań również problematyki zespołu grzybów chorobotwórczych oraz endofitycznych zasiedlających cisa pospolitego.
17.4. Choroby powodowane przez inne czynniki niż grzyby
Nematozy
Nicienie mogą powodować wyraźne osłabienie rozwoju aż do zamierania cisa, poprzez zasiedlanie korzeni cienkich. Ma to szczególnie miejsce w dużych szkółkach produkujących cisowy materiał ozdobny. Jako sprawcy tego rodzaju choroby z terenu Maryland i Washingtan D. C. zostało w USA stwierdzonych 5 gatunków nicieni z rodzaju Tylenchus (Hepting 1971). Mańka, Gierczak, Prusinkiewiecz (1968) również z terenu rezerwatu w Wierzchlesie sygnalizują obecność nicieni w próbkach gleb z chorymi samosiewami cisów.
Bakteryjna guzowatość korzeni
Często na topolach, wierzbach, różach i innych drzewach i krzewach liściastych występująca - bakteryjna guzowatość korzeni powodowana przez Agrobacterium tumefaciens, dość rzadko bywa także notowana na cisach T. baccata i T. brevifolia w USA (Hepting 1971). Choroba ta nie ma większego znaczenia gospodarczego.
Choroby nieinfekcyjne
Cis jest rośliną klimatu atlantyckiego, przez Polskę przebiega wschodnia granica jego zasięgu, nie występuje w środkowej części Mazowsza oraz na Lubelszczyźnie. Cis pospolity jest wraźliwy na działanie niskich temperatur, co może skutkować różnymi objawami uszkodzeń.
Rany zgorzelinowe, pojawiać się mogą w drugiej połowie zimy, w postaci podłużonych pęknięć, kilkucentymetrowej długości, odsłaniających drewno zwykle przy podstawie pędu, od strony słonecznej, najwięcej od południowego zachodu. Zimą i na przedwiośniu może dochodzić do przesuszenia nadziemnej części rośliny , gdy tepmeratura powietrza wynosi powyżej 00 C, roślina rozpoczyna wegetację i transpirację, a nie następuje pobieranie i uzupełnianie przez korzenie wytranspirowanej wody, wskutek ciągłego jeszcze zamarznięcia gleby. Może to prowadzić do zamierania pojedyńczych igieł i pędów cisa, a niekiedy całych roślin.
Uszkodzenia mrozowe korzeni zdarzają się niekiedy nawet u 30-80% sadzonek w pojemnikach, w szkółkach, rzadziej u młodych roślin na stanowiskach naturalnych w lesie. Dość częste są także jesienne przebarwienia igieł jako efekt przymrozków wczesnych, chociaż najpoważniejsze straty u cisów następują od przymrozków późnych, występujących u nas dość często jeszcze pod koniec maja i w połowie czerwca. Temperatura przy gruncie może wówczas dochodzi do - 50C i więcej, co powoduje zamieranie młodych cisów na otwartej przestrzeni (parki, skwery, tereny ogródków przydomowych), szkody w lasach są mniejsze (Łabanowski, Orlikowski 1997, obserwacje własne).
17.5. Wnioski
Rany zgorzelinowe, pojawiać się mogą w drugiej połowie zimy, w postaci podłużonych pęknięć, kilkucentymetrowej długości, odsłaniających drewno zwykle przy podstawie pędu, od strony słonecznej, najwięcej od południowego zachodu. Zimą i na przedwiośniu może dochodzić do przesuszenia nadziemnej części rośliny , gdy tepmeratura powietrza wynosi powyżej 00 C, roślina rozpoczyna wegetację i transpirację, a nie następuje pobieranie i uzupełnianie przez korzenie wytranspirowanej wody, wskutek ciągłego jeszcze zamarznięcia gleby. Może to prowadzić do zamierania pojedyńczych igieł i pędów cisa, a niekiedy całych roślin.
Uszkodzenia mrozowe korzeni zdarzają się niekiedy nawet u 30-80% sadzonek w pojemnikach, w szkółkach, rzadziej u młodych roślin na stanowiskach naturalnych w lesie. Dość częste są także jesienne przebarwienia igieł jako efekt przymrozków wczesnych, chociaż najpoważniejsze straty u cisów następują od przymrozków późnych, występujących u nas dość często jeszcze pod koniec maja i w połowie czerwca. Temperatura przy gruncie może wówczas dochodzi do - 50C i więcej, co powoduje zamieranie młodych cisów na otwartej przestrzeni (parki, skwery, tereny ogródków przydomowych), szkody w lasach są mniejsze (Łabanowski, Orlikowski 1997, obserwacje własne).
17.5. Wnioski
- Zespoły grzybów chorobotwórczych i endofitycznych cisa pospolitego są wyjątkowo słabo poznane. Zapewne, przyczyną takiego stanu rzeczy jest niewielki udział w składzie gatunkowym drzewostanów, brak obecnie znaczenia gospodarczego tego gatunku, ścisła ochrona oraz przekonanie o znacznej zdrowotności drzew i dużej odporności drewna cisowego na rozkład przez grzyby (przekonanie błędne).
- Do chorób mających duże znaczenie w ochronie cisa należy zaliczyć: zgorzel siewek, zespół grzybów powodujących zamieranie igieł i pędów po pierwotnym uszkodzeniu tkanek przez niskie temperatury (przymrozki późne i mrozy) oraz zespół sprawców zgnilizny drewna starych cisów, w tym drzew pomnikowych: czyreń Hartiga, czyreń sosny i murszak rdzawy.
- Należy podjąć badania nad biologią i ekologią zespołów grzybów chorobotwórczych i endofitycznych cisa pospolitego w celu znalezienia pełniejszych i skuteczniejszych metod ochrony tego zagrożonego gatunku drzewa iglastego.
18. Ekologia cisa
18.1. Warunki klimatyczne
Cis pospolity (Taxus baccata L.) jest gatunkiem o charakterze subatlantycko-subśródziemnomorskim (Boratyński i in. 1997). Występuje w zasięgu klimatu zbliżonego do morskiego i suboceanicznego (Leuthold 1980). Najlepiej rośnie na obszarach o dużej wilgotności powietrza, łagodnych zimach i nie upalnych latach (np. w Anglii). Jest gatunkiem wrażliwym na niskie temperatury i suszę, które ograniczają jego występowanie na północy do niskich położeń n.p.m., a na południu do wysokich położeń n.p.m. (Leuthold 1980, Namvar i Spethmann 1986, Hulme 1996). Podczas surowych zim w różnym stopniu przemarza, szczególnie poza naturalnym zasięgiem i na odsłoniętych miejscach, a uszkodzenia spowodowane przez mróz regeneruje powoli (Lukáčik i Nič 1997). Optymalnym wzrostem charakteryzują się cisy, gdy średnia
roczna temperatura wynosi 9-10ş C (Siniscalco i Montacchini 1989). Okazuje się, że średnia temperatura lutego i marca ma wpływ na szerokość drewna wczesnego, a tym samym na szerokość słojów rocznych. Wzrost opadów w maju i czerwcu powoduje wzrost szerokości słojów rocznych, lecz zmniejsza gęstość drewna. Zatem przyrost pierśnicowy cisa zależy w większym stopniu od temperatury powietrza na początku sezonu wegetacyjnego niż od opadów (Parsapajouh i in. 1986). Niemniej jednak roczne opady są czynnikiem limitującym występowanie T. baccata. Gatunek ten najlepiej rośnie, gdy ilość opadów wynosi 1200-1400 mm (Siniscalco i Montacchini 1989).
18. 2. Wymagania glebowe
Badania Leutholda (1980) wskazują, że czynnikiem ograniczającym występowanie cisa jest charakter skały macierzystej i nachylenie terenu. Lepiej rośnie na glebach marglowych, które stwarzają niekorzystne warunki dla rozwoju buka. Nisza ekologiczna dla cisa zajmuje stanowisko pośrednie pomiędzy sosną zwyczajną a bukiem. Ekstremalne czynniki siedliskowe stanowią fizjologiczne bariery wzrostu cisa. Są to przede wszystkim warunki wilgotnościowe gleby oraz konkurencja o światło (Leuthold 1980). Wydaje się, że cis charakteryzuje się wysokimi zdolnościami przystosowawczymi, a dzięki większej zdolności znoszenia konkurencji niż inne gatunki drzew może znosić ekstremalne warunki klimatyczne (Król 1975). Większość stanowisk cisa w Europie wiąże się z glebami o podłożu wapiennym, ale gatunek ten ma dużą zdolność przystosowywania się do innych warunków (Namvar i Spethmann 1986, Seidling i Constien 1998). Występuje też na kwarcytach, granitach, piaskowcach, gnejsach, łupkach gliniastych (Król 1975). Na niżu cis rośnie na utworach dyluwialnych.
T. baccata charakteryzuje się wysokimi wymaganiami pod względem właściwości gleby: najlepiej rośnie na glebach wapiennych, dostatecznie wilgotnych i głębokich, a najgorzej na glebach suchych, zabagnionych, zbielicowanych i zakwaszonych. Na glebach brunatnych kwaśnych i wyługowanych, płowych właściwych i rdzawych właściwych wykazuje duży potencjał wzrostowy (Stypiński i Krawczyk 1991, Beck, Behrens 1998). Cis występuje też na glebach silnie szkieletowych, rankerach brunatnych, rędzinach brunatnych, a w dolinach na głębokich glebach brunatnych. Największe rozmiary osiągają osobniki rosnące na podłożu głębokim i wilgotnym, chociaż często silnie szkieletowym. Może rosnąć na glebach podmokłych, w silnie ocienionych drzewostanach, a także na suchych siedliskach, w pełnym oświetleniu (Król 1975, Namvar i Spethmann 1986). Słabo rośnie na bielicy próchniczno-żelazistej i na bielicy glejowej z poziomem wody gruntowej w zasięgu profilu glebowego (Stypiński i Krawczyk 1991). W regionie sudeckim rośnie na glebach zasobnych w węglan wapnia, na skałach wapiennych i bazaltowych. Wzrost zakwaszenia gleb leśnych, również w zbiorowiskach z udziałem cisa można uznać za jedną z przyczyn regresji cisa. Należy jednak podkreślić, że cis jest uznany za gatunek odporny na zanieczyszczenie atmosfery.
W górach optymalne warunki znajduje na chłodniejszych, zachodnich i północnych stokach, z dostateczną ilością wody, przeważnie na trudno dostępnych stanowiskach, np. na półkach skalnych (Lukáčik, Nič 1997). Natomiast najniższą jakością charakteryzują się drzewostany cisowe rosnące na stromych zboczach, z płytką i suchą glebą (Habibi, Lessani 1986). Gatunek ten spotykany jest również na żyznych glebach próchnicznych, brunatno-wapiennych o pH 6,5-7,5. Cis wymaga też znacznej wilgotności powietrza. Może rozwijać się w różnych zbiorowiskach leśnych (Namvar i Spethmann 1986).
18. 3. Siedliskowe typy lasu i zbiorowiska leśne z cisem
Cis najczęściej występuje w lesie mieszanym i lesie świeżym, rzadziej na siedliskach łęgowych, a brak jego stwierdza się na siedliskach olsowych (Gieruszyński 1961). Rośnie przede wszystkim w drzewostanach mieszanych, najczęściej pojedynczo lub w małych grupach, głównie jako podszyt, ale czasami wchodzi do dolnego piętra (Aichholz 1994). Może być także w górnym piętrze (Habibi i Lessani 1986). Nigdy jednak nie tworzy czystych drzewostanów, nawet w najbardziej optymalnych warunkach (Zaręba 1984). Stanowiska cisa położone są często we fragmentach buczyny, grądów, rzadziej w kwaśnej dąbrowie. Doskonale rośnie w drzewostanach bukowych na glebach wapiennych (Dominik 1951, Niemann 1992), w drzewostanach dębowo-grabowych (Stypiński i in. 1984) i drzewostanach dębowych, gdzie obecność jego korzystnie wpływa na pokrój dębu (Beck i Behrens 1998).
Cis osiąga optimum ekologiczne na niżu na przejściu pomiędzy lasem wilgotnym, a olsem jesionowym (Król 1975, Fałtynowicz i in. 1988, Głazek 1994). Są to następujące zbiorowiska: Tilio -Carpinetum stachyetosum silvaticae, Fraxino-Ulmetum, Circaeo-Alnetum. Równie dobrze rośnie na siedlisku lasu świeżego (grądy, buczyny, jedliny) w następujących zbiorowiskach: Tilio Carpinetum, Melico-Fagetum, Querco-Abietetum. Cis może występować w bardziej eutroficznych wariantach lasów wyżynnych w zbiorowisku Dentario euneaphyllidis- Fagetum, Abietetum Polonicum. W zbiorowiskach górskich cis sięga granicy regla dolnego, stając się gatunkiem kalcyfitowym, najczęściej spotykanym na podłożu skał pochodzenia wapiennego. Optymalne warunki znajduje cis na siedliskach lasu górskiego i lasu łęgowego górskiego w zbiorowiskach Dentario glandulose-Fagetum, Dentario anneaphyllidis-Fagetum, Alnetum incanae, Lunario-Aceretum, Carici remotae-Fraxinetum, Galio-Abietetum, Carici-Fagetum, chociaż występuje też w drzewostanach na siedlisku lasu mieszanego górskiego (Accetto 1984, Zaręba 1984). Rzadko spotyka się cisa w zbiorowiskach buczyny cisowej Taxo-Fagetum, w których oprócz buka rosną też inne gatunki liściaste, jak: grab, wiąz, klon, dąb szypułkowy (Król 1975, Leuthold 1980). Zbiorowiska Seslerio-Taxetum i Seslerio-Taxetum z Brachypodium silvaticum zostały uznane za optymalne dla cisa w Szwajcarii (Król 1975).
18.4. Warunki świetlne
Cis jest gatunkiem o dużej tolerancji w stosunku do światła. Spośród drzew iglastych jest najbardziej cienioznośnym gatunkiem (Seneta 1978). Według skali Rubnera potrzeby świetlne cisa i innych drzew leśnych można przedstawić w następujący sposób przyjmując wymagania brzozy za 1,0: sosna - 1,3, dąb – 1,645, świerk – 2,0, buk – 2,058, jodła – 2,250, cis – 5,795 (Namvar i Spethmann 1986). Cis może także rozwijać się bez osłony, szczególnie na zachodzie Europy, jednak zaliczany jest on do gatunków bardzo czułych na zmiany oświetlenia. Nagły wzrost bocznego oświetlenia powoduje tworzenie gałęzi bocznych rozwijających się z pączków śpiących, natomiast nagłe całkowite odsłonięcie powoduje zamieranie cisów (Lukáčik i Nič 1997). Badania Kościelnego i Króla (1965) wskazują, że stare cisy potrafią rosnąć w pełnym ocienieniu, jednak przy większym dostępie światła zarówno młode, jak i stare cisy wykazują większy przyrost i obficiej owocują (Kościelny i Król 1965). Badania Niemanna (1992) potwierdzają konieczność dostarczania odpowiedniej ilości światła do drzewostanu. Ostrożne i powtarzane cięcia prowadzone w drzewostanie głównym stwarzają korzystne warunki dla odnawiania się cisa, a ponadto wpływają na żywotność starych cisów (Niemann 1992).
Badania warunków świetlnych w drzewostanach, w których brak odnowienia naturalnego cisa wykazały, że średnia ilość światła docierającego do dna lasu wahała się od 1,1% do 12,7% światła pełnego (Kościelny i Król 1965). Natomiast stosunki świetlne w drzewostanach z odnowieniem cisa kształtowały się odmiennie. Ilość światła wahała się od 3,6% do 10%. Przedstawione wyniki badań wskazują, że ilość światła na dnie lasu nie jest jedynym czynnikiem decydującym o odnawianiu się cisa. Drugim czynnikiem warunkującym odnawianie się cisa jest wilgotność gleby. Dla wzrostu i rozwoju odnowienia naturalnego cisa wystarczy 3-4% światła pełnego pod warunkiem, że gleba jest dostatecznie wilgotna (Kościelny i Król 1965).
Obserwacje siewek rosnących w zróżnicowanych warunkach oświetlenia (0,3%, 3%, 8%, 30%, 60% i 100%) wskazują, że najlepszym wzrostem części nadziemnych charakteryzowały się cisy przy 30% oświetleniu oraz w półcieniu (Kopp i Chung 1997). W tych warunkach tworzyły się liczne pędy boczne. W drugim roku życia roku życia cisy osiągały większe przyrosty boczne niż wierzchołkowe. Wraz ze wzrostem stopnia ocienienia malał wzrost siewek i odporność na mróz. Przy 0,5 % świetle bez dodatkowej osłony przed mrozem zginęły prawie wszystkie siewki cisowe. W warunkach niedostatecznego zaopatrzenia w wodę brak światła jest czynnikiem ograniczającym wzrost i rozwój cisa. Zmniejszenie stopnia oświetlenia powoduje nie tylko pogorszenie warunków wzrostu, ale również zmniejsza się odporność na mróz, ponieważ słaby jest proces zdrewnienia pędów. Badania stopnia uszkodzenia siewek cisa przez mróz wykazały, że najwięcej zdrowych siewek było przy 30% oświetleniu. Wraz ze zmianą oświetlenia zmienia się ciężar suchej masy pędów i korzeni. W warunkach naturalnych wraz ze zmianą stopnia ocienienia, zmienia się także konkurencja gatunków runa leśnego i drzewostanu o zasoby środowiska w tym o zaopatrzenie w wodę. Zimą drzewostany bezlistne stanowią osłonę i redukują dostęp światła o około 50%, o czym świadczą przeprowadzone badania Kopp’a i Chung’a (1997). Rośliny doświadczalne cierpiały bardziej od mrozu po usunięciu osłon niż cisy rosnące w podobnych warunkach pod okapem drzewostanu. Badania Muhle (1979) potwierdzają, że optymalne warunki wzrostu w drzewostanie osiąga cis w młodości przy 30% oświetleniu. W późniejszym wieku wymagania cisa rosną nie tylko pod względem ilości światła, ale także wilgotności powietrza. Według Kopp’a i Chung’a (1997) zamieranie siewek cisa powodują trzy czynniki: 1. susza fizjologiczna w okresie zimy – igły asymilują w słoneczne dni zimowe bez dostępu do wody z zamarzniętej ziemi, 2. stres powodujący brunatnienie i żółknięcie igieł, 3. słabe zdrewnienie pędów z powodu baraku światła. Zamieranie siewek przy 100% oświetleniu było największe i wynosiło ponad 70%. W pozostałych warunkach oświetlenia (0,3%, 3%, 8%, 30%, 60%) wypady były niewielkie (Kopp i Chung 1997).
18.5. Dynamika przyrostu cisa
Badania Helberga (1997) wskazują, że wzrost wysokości cisa zależy liniowo od ilości światła. Zależność tę obserwowano do 60% światła pełnego, następnie tempo wzrostu cisa maleje. Dalszy wzrost światła pełnego (powyżej 80%) nie poprawia tempa wzrostu cisa. Badania te wskazują, że na otwartej przestrzeni nie ma korzystnych warunków wzrostu.
Cis zaliczany jest do najwolniej rosnących drzew iglastych, zwłaszcza w młodości. Do 6-roku życia cis przyrasta po 2-3 cm rocznie. W wieku 10 lat osiąga wysokość 0,6-1,2 m (natomiast w dobrych warunkach może osiągnąć nawet wysokość 2 m), 20 lat – 1,2-2,5 m, 30 lat – 3-4,5 m. Charakteryzuje się dwoma okresami kulminacji wzrostu na wysokość: pomiędzy 30-40 rokiem życia oraz w wieku 150-160 lat (Namvar i Spethmann 1986). Przyrost na grubość odbywa się przez kilka stuleci. Średni roczny przyrost grubości wynosi 0,9–1,11 mm (Hulme 1996), a według badań Gumińskiej i Mareckiej (1991) od 0,2 mm do 2,9 mm (ryc. 7). Jest gatunkiem długowiecznym, prawdopodobnie najdłużej żyjącym drzewem w Europie (Hulme 1996). Chociaż żyje do 1000 lat lub dłużej, to jednak średni wiek wynosi około 500 lat (Habibi i Lessani 1986, Brzeziecki i Kienast 1994, Thoma i Kleinschmit 1994).
18. 6. Warunki powstawania i rozwoju odnowienia naturalnego cisa
Przyjmuje się, że powstawanie odnowienia naturalnego cisa zależy od następujących czynników:
Przyjmuje się, że powstawanie odnowienia naturalnego cisa zależy od następujących czynników:
- intensywność obsiewu,
- udziału osobników męskich i żeńskich,
- warunków siedliskowych,
- dostatecznej wilgotności gleb,
- obecności patogenów grzybowych,
- zawartości w glebie substancji wydzielanych przez samego cisa,
- niszczenia nalotów przez zwierzynę.
W Polsce na terenie Warmii i Mazur cis występuje przede wszystkim w lasach, lecz nie jest gatunkiem licznym. Występuje. na siedlisku lasu świeżego, na glebie brunatnej właściwej w drzewostanach mieszanych, złożonych z brzozy, dębu, olszy, grabu, świerka. Najlepiej odnawia się w zbiorowisku grądu wysokiego (Tilio-Carpinetum typicum), gdzie poziom wody gruntowej znajduje się poniżej profilu glebowego. Na siedlisku boru mieszanego świeżego, w zespole Pino-Quercetum, w drzewostanach świerkowych przy silnym zakwaszeniu gleby (pH: 4,1-4,6) i niekorzystnych procesach zachodzących w glebie cis się nie odnawia. Natomiast dużo podrostów cisowych stwierdza się na siedlisku boru mieszanego świeżego z glebą brunatną wyługowaną (leśn. Leszno). Nalot cisowy występuje też w podobnych warunkach siedliskowych, ale pod okapem drzewostanu sosnowo-świerkowego (leśn. Dębowiec). Nieco słabiej odnawia się na w lesie świeżym z glebą brunatną kwaśną (Borki, leśn. Lipowo) i na siedlisku boru mieszanego świeżego z glebą brunatną kwaśną (leśn. Dębowiec). Niestety tylko nieznaczna część nalotu cisowego przechodzi do warstwy podrostu. Czynnikami utrudniającymi odnawianie się cisa są między innymi mała żyzność gleby, wysoki poziom wody gruntowej i konkurencja roślin runa, szczególnie nadmierny rozwój traw utrudniający rozwój nalotów cisowych (Stypiński i in. 1984).
Na terenie Sudetów stwierdza się znaczne zmniejszenie liczebności populacji cisa. Siewki, pojawiające się niezbyt licznie, rzadko przechodzą w podrost. Najczęściej zamierają, ale równie często są niszczone przez zwierzynę. Szkody powodowane przez zwierzynę mogą być przyczyną braku odnowień cisowych zarówno w rezerwatach Gór Bardzkich, w Sudetach, jak również w całym kraju i poza granicami Polski (Boratyński i in. 1997, Kopp 1991, Król 1991, Niemann 1992).
Cis odnawia się w drzewostanach sosnowych z domieszką świerka. Często warunki klimatyczne determinują odnawianie się cisa. Liczne odnowienie cisowe stwierdzono w drzewostanach świerkowych (Słowenia), w których nasiona cisa były roznoszone przez ptaki (Accetto 1984). Wyniki te nie potwierdzają obserwacji Dominika (1951), według którego cis najgorzej rozwija się w sztucznych drzewostanach sosnowych, a w czystych świerczynach wykazuje degenerację i obumieranie.
Badania wielu autorów wskazują, że doskonałe warunki rozwoju znajduje cis w lasach bukowych (Dominik 1951, Fabijanowski 1951). Jednak zaleganie nie rozłożonej grubej warstwy ścioły bukowej może być przyczyną braku odnowienia cisa (Gieruszyński 1961, Lukáčik i Nič 1997). Obniżenie poziomu wód gruntowych i zbytnie zacienienie uznawane są również za przyczyny ginięcia cisa (Gieruszyński 1961, Stypiński i Krawczyk 1991). Częściej naloty cisowe występują na siedliskach lasowych niż łęgowych. Wyższe zwarcie drzewostanów sprzyja powstawaniu nalotów cisa, natomiast w przypadku bardzo silnego zwarcia następuje słaby rozkład ściółki, co ujemnie wpływa na odnawianie się cisa (Gieruszyński 1961). Brak konkurencji gatunków liściastych oraz brak podszytu stwarzają korzystne warunki do powstawania samosiewu cisa, jednak liczebność odnowienia naturalnego cisa może być determinowana także poprzez konkurencję wewnątrzgatunkową (Myczkowski 1961).
Badania Króla (1969) oraz Stypiński i Krawczyk (1991) dotyczące obsiewania i kiełkowania nasion cisa wskazują, że liczebność nalotów może dochodzić nawet do kilkudziesięciu sztuk na 1 m2, jednak po upływie roku lub dwóch siewki masowo giną. Uważa się, że przyczyną zamierania siewek cisa może być obniżenie poziomu wód gruntowych, a także nadmierne zacienienie. Wymarzanie siewek, które wystają ponad warstwę śniegu oraz duża konkurencja ze strony roślin zielnych, a przede wszystkim traw, mogą być także przyczyną ginięcia siewek cisa (Stypiński i Krawczyk 1991). Według Kościelnego i Króla (1965) cis zdolny jest odnawiać się w wielu zbiorowiskach i zespołach leśnych od borów sosnowych ze związku Dicrano-Pinion rosnących na piaszczystych glebach mineralnych, poprzez zespoły ze związku Carpinion betuli na glebach płowych, do zespołów ze związku Alno-Padion na glebach mułowo-murszowych i murszowo-mineralnych. Niestety w tych warunkach siedliskowych pojawiające się naloty cisowe giną.
Za jedną z przyczyn zamierania siewek cisowych uznaje się brak grzyba Mycelium radicis atrovirens na korzeniach, który warunkuje normalny rozwój roślin i w konsekwencji mikoflora środowiska glebowego sprzyjająca rozwojowi tego grzyba, sprzyja pośrednio rozwojowi drzew leśnych (Król 1969). W rezerwacie Wierzchlas stwierdzono niekorzystne warunki mikrobiologiczne dla rozwoju cisa, które spowodowała obecność antagonistycznych grzybów – Cilindrocarpon radicola i bakterii w stosunku do M. radicis atrovirens. Tam, gdzie cis się odnawiał stwierdzono obecność M. radicis atrovirens, a brak Cilindrocarpon radicola na korzeniach młodego pokolenia cisa (Król 1969).
W jakim stopniu odnawianie się cisa jest ograniczone liczbą nasion, warunkami mikrosiedliskowymi czy przez zwierzynę płową jest wciąż słabo poznane (Hulme 1996). W Anglii stwierdzono, że liczebność nalotu cisowego jest niewielka, przy czym liczba siewek jest większa w młodszych niż w starszych drzewostanach. Mała liczebność siewek cisa może być związana ze śmiertelnością nasion w okresie poprzedzającym kiełkowanie, a także niszczeniem nasion przez gryzonie. Stwierdzono, że liczebność gryzoni w drzewostanach cisowych jest większa niż w drzewostanach liściastych. Wysokie zagęszczenie gryzoni stwierdzono również w południowo-zachodniej Irlandii. Nasiona cisa są podstawowym składnikiem diety gryzoni. Na otwartej przestrzeni nasiona cisa w mniejszym stopniu były zjadane przez gryzonie. Tak więc odnawianie się cisa zależy nie tylko od warunków siedliskowych, a także od ilości gryzoni i liczebności drapieżników. Oba te czynniki determinują proces odnowienia cisa. Stwierdzono ponadto, że czynniki warunkujące odnowienie mogą się zmieniać w czasie (Hulme 1996).
Wraz z poprawą warunków świetlnych nalot cisowy osiąga lepsze parametry wzrostu, co stwarza szansę jego przejścia do fazy podrostu (Seidling i Constien 1998). Źle wykonane zabiegi trzebieżowe mogą być przyczyną zmniejszenia liczebności cisa w niskich klasach wysokości. W wieku do 8 lat przyrost wysokości wynosił 1 cm, a w późniejszych latach zwiększył się do 7 cm. Przy pełnym świetle przyrost ten wynosił 28 cm. Zabiegi hodowlane mają wpływ nie tylko na odnawianie się cisa, ale także zwiększają przyrost grubości oraz miąższości. Po upływie 5 lat po wykonaniu cięć wzrosła liczebność siwek cisa, szczególnie w drzewostanach, w których zastosowano cięcia intensywne (Korpel i Saniga 1994).
Rozmieszczenie odnowienia cisa zależy od odległości od drzew nasiennych. W odległości do 100 m gęstość siewek cisa wynosiła 11,86 szt./ha, a w odległości większej niż 300 m - 2 szt./ha. Stwierdzono także zależność pomiędzy wiekiem drzewostanu, a liczebnością nalotu cisa. W młodych i średniowiekowych drzewostanach sosnowych pojawia się więcej siewek cisa niż w starszych drzewostanach sosnowo-dębowych. Obecność odnowienia naturalnego cisa zwiększa różnorodność biologiczną i wzbogaca biocenozę (Seidling i Constien 1998).
Złożony proces biologiczny owocowania cisa ma istotne znaczenie dla praktyki hodowlano-leśnej. Cis jest gatunkiem dwupiennym, późno osiąga dojrzałość fizjologiczną i charakteryzuje się długim przelegiwaniem nasion. Wydaje się, że cisy lepiej owocują po latach upalnych, gorących, a nawet po suszy (Krysztofik 1987). W danym drzewostanie nie wszystkie cisy owocują jednocześnie, co jest korzystne z punktu widzenia ciągłości procesu odnowienia. Cisy owocują nawet do późnego wieku, a ich owoce stanowią ulubione pożywienie ptaków, które z kolei przyczyniają się do powstawania tzw. wtórnego samosiewu cisa. Od ciężaru nasion zależy wzrost i rozwój siewek cisa. Cisy, które już w drugim roku wytwarzają pędy boczne to osobniki męskie. Osobniki żeńskie dopiero w trzecim roku, podobnie jak jodła, wytwarzają pędy boczne (Krysztofik 1987). Jedną z przyczyn braku samosiewów cisowych może być dominacja osobników męskich zarówno w naturalnych, jak i sztucznych stanowiskach cisa (Dominik 1951).
18. 7. Wpływ zwierzyny na odnowienie cisa
Ochrona cisa - szczególnie młodego pokolenia- przed zwierzyną płową jest konieczna (Lukáčik i Nič 1997, Beck i Behrens 1998). W górach, w miejscach trudno dostępnych, na skałach, pnie cisów nie są silnie uszkadzane przez zwierzynę. Częściej dochodzi do uszkodzeń spowodowanych osuwaniem się gleby lub spadaniem skał. Natomiast w niżej położonych stanowiskach cisy są niszczone przez zwierzynę (zgryzanie i spałowanie). Uszkadzane są przede wszystkim cisy w niższych klasach grubości. Chociaż gatunek ten charakteryzuje się wysoką zdolnością regeneracji szkód, to jednak część drzew zamiera. Dla prawidłowego wzrostu odnowienia cisa konieczne jest wyeliminowanie szkód powodowanych przez zwierzynę (np. grodzenie). Cisy rosną powoli bez stosowania zabiegów prześwietlających, natomiast stosowanie obu zabiegów tzn. grodzenie i odsłanianie nalotów jest konieczne dla zapewnienia ciągłości odnowienia T. baccata (Kopp 1991). Wyniki badań Mysterud’a i Ostbye’a (1995) świadczą, że cisy nie były zgryzane w drzewostanach z udziałem Vaccinium myrtillus. Dopiero wzrost pokrywy śnieżnej uniemożliwiający dostęp zwierzyny do krzewinek borówki spowodował zgryzanie cisa w tych drzewostanach. Natomiast brak borówki w drzewostanach powodował, że cisy były uszkadzane przez cały rok. Obserwacje te wskazują, że sarny mogą być głównym czynnikiem wpływającym na przeżywalność cisa na obszarach, na których inne gatunki roślin nie są dostępne dla saren.
Na podstawie literatury można stwierdzić, że cis był ważnym składnikiem lasów w Polsce, chociaż nigdy nie występował tak licznie jak dąb, grab, lipa czy buk (Sokołowski 1921, Stypiński i in. 1984). Trudności w rozmnażaniu i mała szansa w konkurencji spowodowały, że nigdy nie tworzył zwartych drzewostanów. Swoje istnienie w lasach Polski zawdzięcza małym wymaganiom świetlnym i wynikającej z tego zdolności tworzenia gęstych podszytów, nawet pod osłoną drzewostanu bukowego (Stypiński i in. 1984).
Szata roślinna niektórych regionów Polski podlega silnym przekształceniom, dlatego niektóre stanowiska cisa trzeba zabezpieczyć przed całkowitą zagładą, obejmując je ochroną rezerwatową. W lasach cis sadzony jest rzadko. Pewną przeszkodą jest dostępność nasion oraz konieczność długotrwałej stratyfikacji nasion przed siewem. W całym naturalnym zasięgu występowania tego gatunku w Europie obserwuje się zjawisko zamierania cisa (Korpel i Saniga 1995, Hulme 1996). Populacja cisa maleje także w Polsce, a brak młodego pokolenia sugeruje konieczność podjęcia zabiegów zmierzających do zachowania jego puli genowej.
(...)
Na terenie Sudetów stwierdza się znaczne zmniejszenie liczebności populacji cisa. Siewki, pojawiające się niezbyt licznie, rzadko przechodzą w podrost. Najczęściej zamierają, ale równie często są niszczone przez zwierzynę. Szkody powodowane przez zwierzynę mogą być przyczyną braku odnowień cisowych zarówno w rezerwatach Gór Bardzkich, w Sudetach, jak również w całym kraju i poza granicami Polski (Boratyński i in. 1997, Kopp 1991, Król 1991, Niemann 1992).
Cis odnawia się w drzewostanach sosnowych z domieszką świerka. Często warunki klimatyczne determinują odnawianie się cisa. Liczne odnowienie cisowe stwierdzono w drzewostanach świerkowych (Słowenia), w których nasiona cisa były roznoszone przez ptaki (Accetto 1984). Wyniki te nie potwierdzają obserwacji Dominika (1951), według którego cis najgorzej rozwija się w sztucznych drzewostanach sosnowych, a w czystych świerczynach wykazuje degenerację i obumieranie.
Badania wielu autorów wskazują, że doskonałe warunki rozwoju znajduje cis w lasach bukowych (Dominik 1951, Fabijanowski 1951). Jednak zaleganie nie rozłożonej grubej warstwy ścioły bukowej może być przyczyną braku odnowienia cisa (Gieruszyński 1961, Lukáčik i Nič 1997). Obniżenie poziomu wód gruntowych i zbytnie zacienienie uznawane są również za przyczyny ginięcia cisa (Gieruszyński 1961, Stypiński i Krawczyk 1991). Częściej naloty cisowe występują na siedliskach lasowych niż łęgowych. Wyższe zwarcie drzewostanów sprzyja powstawaniu nalotów cisa, natomiast w przypadku bardzo silnego zwarcia następuje słaby rozkład ściółki, co ujemnie wpływa na odnawianie się cisa (Gieruszyński 1961). Brak konkurencji gatunków liściastych oraz brak podszytu stwarzają korzystne warunki do powstawania samosiewu cisa, jednak liczebność odnowienia naturalnego cisa może być determinowana także poprzez konkurencję wewnątrzgatunkową (Myczkowski 1961).
Badania Króla (1969) oraz Stypiński i Krawczyk (1991) dotyczące obsiewania i kiełkowania nasion cisa wskazują, że liczebność nalotów może dochodzić nawet do kilkudziesięciu sztuk na 1 m2, jednak po upływie roku lub dwóch siewki masowo giną. Uważa się, że przyczyną zamierania siewek cisa może być obniżenie poziomu wód gruntowych, a także nadmierne zacienienie. Wymarzanie siewek, które wystają ponad warstwę śniegu oraz duża konkurencja ze strony roślin zielnych, a przede wszystkim traw, mogą być także przyczyną ginięcia siewek cisa (Stypiński i Krawczyk 1991). Według Kościelnego i Króla (1965) cis zdolny jest odnawiać się w wielu zbiorowiskach i zespołach leśnych od borów sosnowych ze związku Dicrano-Pinion rosnących na piaszczystych glebach mineralnych, poprzez zespoły ze związku Carpinion betuli na glebach płowych, do zespołów ze związku Alno-Padion na glebach mułowo-murszowych i murszowo-mineralnych. Niestety w tych warunkach siedliskowych pojawiające się naloty cisowe giną.
Za jedną z przyczyn zamierania siewek cisowych uznaje się brak grzyba Mycelium radicis atrovirens na korzeniach, który warunkuje normalny rozwój roślin i w konsekwencji mikoflora środowiska glebowego sprzyjająca rozwojowi tego grzyba, sprzyja pośrednio rozwojowi drzew leśnych (Król 1969). W rezerwacie Wierzchlas stwierdzono niekorzystne warunki mikrobiologiczne dla rozwoju cisa, które spowodowała obecność antagonistycznych grzybów – Cilindrocarpon radicola i bakterii w stosunku do M. radicis atrovirens. Tam, gdzie cis się odnawiał stwierdzono obecność M. radicis atrovirens, a brak Cilindrocarpon radicola na korzeniach młodego pokolenia cisa (Król 1969).
W jakim stopniu odnawianie się cisa jest ograniczone liczbą nasion, warunkami mikrosiedliskowymi czy przez zwierzynę płową jest wciąż słabo poznane (Hulme 1996). W Anglii stwierdzono, że liczebność nalotu cisowego jest niewielka, przy czym liczba siewek jest większa w młodszych niż w starszych drzewostanach. Mała liczebność siewek cisa może być związana ze śmiertelnością nasion w okresie poprzedzającym kiełkowanie, a także niszczeniem nasion przez gryzonie. Stwierdzono, że liczebność gryzoni w drzewostanach cisowych jest większa niż w drzewostanach liściastych. Wysokie zagęszczenie gryzoni stwierdzono również w południowo-zachodniej Irlandii. Nasiona cisa są podstawowym składnikiem diety gryzoni. Na otwartej przestrzeni nasiona cisa w mniejszym stopniu były zjadane przez gryzonie. Tak więc odnawianie się cisa zależy nie tylko od warunków siedliskowych, a także od ilości gryzoni i liczebności drapieżników. Oba te czynniki determinują proces odnowienia cisa. Stwierdzono ponadto, że czynniki warunkujące odnowienie mogą się zmieniać w czasie (Hulme 1996).
Wraz z poprawą warunków świetlnych nalot cisowy osiąga lepsze parametry wzrostu, co stwarza szansę jego przejścia do fazy podrostu (Seidling i Constien 1998). Źle wykonane zabiegi trzebieżowe mogą być przyczyną zmniejszenia liczebności cisa w niskich klasach wysokości. W wieku do 8 lat przyrost wysokości wynosił 1 cm, a w późniejszych latach zwiększył się do 7 cm. Przy pełnym świetle przyrost ten wynosił 28 cm. Zabiegi hodowlane mają wpływ nie tylko na odnawianie się cisa, ale także zwiększają przyrost grubości oraz miąższości. Po upływie 5 lat po wykonaniu cięć wzrosła liczebność siwek cisa, szczególnie w drzewostanach, w których zastosowano cięcia intensywne (Korpel i Saniga 1994).
Rozmieszczenie odnowienia cisa zależy od odległości od drzew nasiennych. W odległości do 100 m gęstość siewek cisa wynosiła 11,86 szt./ha, a w odległości większej niż 300 m - 2 szt./ha. Stwierdzono także zależność pomiędzy wiekiem drzewostanu, a liczebnością nalotu cisa. W młodych i średniowiekowych drzewostanach sosnowych pojawia się więcej siewek cisa niż w starszych drzewostanach sosnowo-dębowych. Obecność odnowienia naturalnego cisa zwiększa różnorodność biologiczną i wzbogaca biocenozę (Seidling i Constien 1998).
Złożony proces biologiczny owocowania cisa ma istotne znaczenie dla praktyki hodowlano-leśnej. Cis jest gatunkiem dwupiennym, późno osiąga dojrzałość fizjologiczną i charakteryzuje się długim przelegiwaniem nasion. Wydaje się, że cisy lepiej owocują po latach upalnych, gorących, a nawet po suszy (Krysztofik 1987). W danym drzewostanie nie wszystkie cisy owocują jednocześnie, co jest korzystne z punktu widzenia ciągłości procesu odnowienia. Cisy owocują nawet do późnego wieku, a ich owoce stanowią ulubione pożywienie ptaków, które z kolei przyczyniają się do powstawania tzw. wtórnego samosiewu cisa. Od ciężaru nasion zależy wzrost i rozwój siewek cisa. Cisy, które już w drugim roku wytwarzają pędy boczne to osobniki męskie. Osobniki żeńskie dopiero w trzecim roku, podobnie jak jodła, wytwarzają pędy boczne (Krysztofik 1987). Jedną z przyczyn braku samosiewów cisowych może być dominacja osobników męskich zarówno w naturalnych, jak i sztucznych stanowiskach cisa (Dominik 1951).
18. 7. Wpływ zwierzyny na odnowienie cisa
Ochrona cisa - szczególnie młodego pokolenia- przed zwierzyną płową jest konieczna (Lukáčik i Nič 1997, Beck i Behrens 1998). W górach, w miejscach trudno dostępnych, na skałach, pnie cisów nie są silnie uszkadzane przez zwierzynę. Częściej dochodzi do uszkodzeń spowodowanych osuwaniem się gleby lub spadaniem skał. Natomiast w niżej położonych stanowiskach cisy są niszczone przez zwierzynę (zgryzanie i spałowanie). Uszkadzane są przede wszystkim cisy w niższych klasach grubości. Chociaż gatunek ten charakteryzuje się wysoką zdolnością regeneracji szkód, to jednak część drzew zamiera. Dla prawidłowego wzrostu odnowienia cisa konieczne jest wyeliminowanie szkód powodowanych przez zwierzynę (np. grodzenie). Cisy rosną powoli bez stosowania zabiegów prześwietlających, natomiast stosowanie obu zabiegów tzn. grodzenie i odsłanianie nalotów jest konieczne dla zapewnienia ciągłości odnowienia T. baccata (Kopp 1991). Wyniki badań Mysterud’a i Ostbye’a (1995) świadczą, że cisy nie były zgryzane w drzewostanach z udziałem Vaccinium myrtillus. Dopiero wzrost pokrywy śnieżnej uniemożliwiający dostęp zwierzyny do krzewinek borówki spowodował zgryzanie cisa w tych drzewostanach. Natomiast brak borówki w drzewostanach powodował, że cisy były uszkadzane przez cały rok. Obserwacje te wskazują, że sarny mogą być głównym czynnikiem wpływającym na przeżywalność cisa na obszarach, na których inne gatunki roślin nie są dostępne dla saren.
Na podstawie literatury można stwierdzić, że cis był ważnym składnikiem lasów w Polsce, chociaż nigdy nie występował tak licznie jak dąb, grab, lipa czy buk (Sokołowski 1921, Stypiński i in. 1984). Trudności w rozmnażaniu i mała szansa w konkurencji spowodowały, że nigdy nie tworzył zwartych drzewostanów. Swoje istnienie w lasach Polski zawdzięcza małym wymaganiom świetlnym i wynikającej z tego zdolności tworzenia gęstych podszytów, nawet pod osłoną drzewostanu bukowego (Stypiński i in. 1984).
Szata roślinna niektórych regionów Polski podlega silnym przekształceniom, dlatego niektóre stanowiska cisa trzeba zabezpieczyć przed całkowitą zagładą, obejmując je ochroną rezerwatową. W lasach cis sadzony jest rzadko. Pewną przeszkodą jest dostępność nasion oraz konieczność długotrwałej stratyfikacji nasion przed siewem. W całym naturalnym zasięgu występowania tego gatunku w Europie obserwuje się zjawisko zamierania cisa (Korpel i Saniga 1995, Hulme 1996). Populacja cisa maleje także w Polsce, a brak młodego pokolenia sugeruje konieczność podjęcia zabiegów zmierzających do zachowania jego puli genowej.
(...)
1. Cel hodowlany
Przy obecnym stanie wiedzy trudno jest określić z całą pewnością zasady postępowania hodowlanego w stosunku do cisa, gdyż brak jest ku temu odpowiednich doświadczeń praktycznych. Dotychczasowe bowiem działania na rzecz jego ochrony sprowadzały się jedynie do ochrony biernej, a przez leśnictwo traktowany był jako gatunek bez znaczenia gospodarczego (Czartoryski 1975). Zdaniem wymienionego autora, jest to opinia niesłuszna, gdyż w odpowiednich warunkach świetlnych cis może osiągnąć w wieku 100 lat pierśnicę 20 cm, co kwalifikowałoby jego drewno na wyroby specjalne. Jak wynika z przekazów historycznych (Szeszycki 1997), jeszcze w XIX wieku, drewno cisowe było wówczas wykorzystywane do budowy nabrzeży portowych w Szczecinie i Świnoujściu oraz podkładów kolejowych w północnej Afryce. Na temat możliwości gospodarczego wykorzystania cisa wypowiadał się też Krysztofik (1983), sugerując, że wiele opinii na temat tego gatunku jest uproszczonych, zwłaszcza teza o jego cieniolubności, powolnym wzroście i możliwościach wzrostu jedynie w dolnym piętrze. Z opinią tą można zgodzić się częściowo. Pojęcie cieniolubności należy zastąpić raczej słowem “cienioznośność”, gdyż cis może równie dobrze wzrastać w pełnym świetle, jednak tam napotyka na konkurencję szybciej rosnących gatunków. Natomiast brak, jak dotąd dowodów na to, by cis mógł dorastać wyżej, niż tylko do wysokości typowej dla dolnego piętra. Znane okazy pomnikowe, rosnące często bez osłony górnej, rzadko przekraczają wysokość 15 metrów (Czartoryski 1975). Ostatnie doniesienia na temat właściwości leczniczych cisa (Korpel, Saniga 1994, Król, Gołąb 1996, Beck, Behrens 1998) mogą spowodować wzrost zainteresowania tym gatunkiem, jednak niekoniecznie jego formą drzewiastą, gdyż jak wiadomo, drzewo to łatwo przekształca się w krzew (Zaręba 1984). W wypadku znacznego wzrostu jego udziału w lasach mógłby on w przyszłości stać się gatunkiem o znaczeniu gospodarczym, przy czym jego rola jako dostarczyciela surowca drzewnego byłaby prawdopodobnie ograniczona, natomiast większe znaczenie miałoby wykorzystanie otrzymywanych z cisa substancji chemicznych. Ze względu jednak na powolny wzrost, możliwości użytkowania cisa na skalę gospodarczą nie należy oczekiwać wcześniej, niż po upływie 80 – 100 lat.
Na obecnym etapie należy więc przyjąć, iż celem hodowlanym powinno być utrzymanie tego gatunku na stanowiskach, na których występuje oraz wprowadzenie sztuczne tam, gdzie zgodnie z obecnym stanem wiedzy może znaleźć odpowiednie warunki do wzrostu i rozwoju, jako cenny gatunek domieszkowy.
2. Możliwości hodowli cisa w lasach Polski
Wśród stanowisk cisa w Polsce można wyróżnić z dużą pewnością te, których pochodzenie jest naturalne (zgrupowane głównie w południowej części kraju) i stanowiska, na których cis został wprowadzony sztucznie i trudno w związku z tym wnioskować o jego rodzimości (znaczna część stanowisk w Polsce północnej i zachodniej).
Z uwagi na preferencje klimatyczne cisa, należy przewidzieć jego udział w Krainach przyrodniczo-leśnych: Śląskiej, Sudeckiej, Małopolskiej, Karpackiej, Bałtyckiej i częściowo Mazursko-Podlaskiej. Na pozostałym obszarze głównym czynnikiem ograniczającym jest niedostateczny opad roczny, a zwłaszcza jego część przypadająca na okres wegetacyjny (centralna Polska) i niskie temperatury zimowe (wschodnia część Krainy Mazursko- Podlaskiej).
W obrębie Krain przyrodniczo-leśnych należy natomiast wyróżnić siedliska wyraźnie odpowiadające cisowi. Zdaniem Zaręby (1984) optimum ekologiczne cisa leży na pograniczu siedliskowych typów lasu: lasu wilgotnego, olsu jesionowego i lasu świeżego. Na podstawie pozostałych doniesień (Król 1975, Stypiński i in. 1984, Thoma, Kleinschmit 1994) zakres siedlisk przydatnych do wprowadzania cisa może być rozszerzony w kierunku siedlisk bardziej suchych, zwłaszcza na glebach o podłożu wapiennym, a nawet stosunkowo ubogich. Lustracje terenowe w zachowanych stanowiskach cisa w górach wskazują na dobry jego wzrost na glebach brunatnych (kwaśnych lub wyługowanych) – nadl. Dukla, Stary Sącz, a na niżu na glebach murszowych lub mułowo-glejowych (nadl. Radomsko, Czarne, Tychowo). Wymóg wysokiego poziomu wody gruntowej nie jest istotny w wypadku obszarów o wysokim poziomie opadów. Przykładem potwierdzającym tę tezę jest duża dynamika odnawiania się cisa na Pomorzu Zachodnim, na siedlisku boru mieszanego świeżego na glebie bielicowej porolnej (obiekty w Nadl. Rokita poza rezerwatem). W świetle dość skąpej wiedzy o zmienności genetycznej gatunku oraz hipotezy o istnieniu cenotypów, czyli ekotypów przystosowanych do określonych zespołów roślinnych (Svoboda 1953, za Królem 1975) należy w miarę możliwości przestrzegać zasady korzystania z materiału sadzeniowego pochodzącego ze zbliżonych zbiorowisk.
3. System zagospodarowania lasu dostosowany do ekologicznych wymagań cisa
Pojawianie się odnowienia naturalnego cisa w bardzo różnych warunkach siedliskowych i drzewostanowych (Król 1975) sprawia, że trudno określić jeden system zagospodarowania korzystny dla tego gatunku. Należy pamiętać, że nieco inne warunki są wymagane, jeśli chodzi o samo pojawienie się odnowienia, a inne są niezbędne do zabezpieczenia jego wzrostu. Thoma i Kleinschmit (1998) podkreślają zalety rębni przerębowej, w której cis czuje się “u siebie w domu”. Można się z tą opinią zgodzić pod pewnymi warunkami. Cienioznośność jest wspólną cechą cisa i jodły, dla której system przerębowy jest uważany za najkorzystniejszy. Należy jednak pamiętać o różnicy między tymi gatunkami pod względem właściwości wzrostowych. W wypadku cisa więcej problemów może przynosić odsłanianie odnowień, biorąc pod uwagę trudności z utrzymaniem drzewiastego pokroju. Pozostaje jednak faktem, że w właśnie rębnia przerębowa stwarza warunki do indywidualnego traktowania poszczególnych składników drzewostanu. Jak wynika z dokonanych lustracji, dobry wzrost odnowień cisa i przechodzenie ich do dolnego piętra drzewostanu można zaobserwować w drzewostanach wielopiętrowych o luźnym zwarciu górnego piętra, o strukturze zbliżonej do przerębowej (Rezerwat „Cisy w Malinówce” na gruncie prywatnym, nadzorowanym przez Nadl. Dukla, rezerwat „Cisy w Mogilnie”, Nadl. Stary Sącz).
Spośród innych rębni należy preferować te, które dają możliwość długiego okresu odnowienia, a zatem w pierwszej kolejności rębnię stopniową udoskonaloną (dawniej gniazdowa przerębowa), jak również stopniową gniazdowo-częściową (Zaręba 1984). Pozostałe rębnie począwszy od częściowych a skończywszy na zupełnych są uznawane za nieprzydatne z punktu widzenia odnowienia naturalnego cisa, ze względu na zbyt krótki okres odnowienia. Odnawianie sztuczne jest natomiast możliwe do przeprowadzenia w różnych warunkach, także w drzewostanie zagospodarowanym zrębowo. Nie należy jednak polecać zakładania uprawy cisowej na otwartej powierzchni, ale zastosować podsadzenia pod okapem drzewostanu przedplonowego (Zaręba 1984) zbudowanego np. z sosny, modrzewia, osiki, brzozy, olszy lub jesionu. Wprowadzony nie później, niż w połowie kolei rębu cis pozostawałby w drzewostanie do drugiej kolei rębu, tym razem w towarzystwie gatunków cienioznośnych. Pozytywne próby takiego wprowadzania cisa w formie podsadzeń, w zmieszaniu z jodłą, stosowane są np. w Nadleśnictwie Głusko. Zwarty podrost, przechodzący w dolne piętro drzewostanu, pochodzący z kolei z naturalnego obsiewu pod górnym piętrem sosnowym, jest charakterystycznym wyróżnikiem rezerwatu „Cisy Rokickie” w Nadl. Rokita.
4. Odnowienie cisa
4.1. Kształtowanie warunków odnowienia naturalnego
Odnowienie naturalne powinno być podstawową metodą służącą zachowaniu i zwiększeniu udziału cisa w drzewostanie. Z uwagi na dwupienność gatunku zwracać należy uwagę, czy w drzewostanie istnieje wystarczający udział osobników żeńskich. Cięcia odnowieniowe najlepiej rozpoczynać po stwierdzeniu kilkuletniego nalotu cisa. Jak wynika bowiem z dokonywanych lustracji w wybranych obiektach, większość pojawiających się siewek ginie w pierwszych dwóch latach po wykiełkowaniu. Szczegółowe rozwiązania w zakresie rodzaju i nasilenia cięć, zależeć muszą od rzeczywistego składu gatunkowego drzewostanu. Przy dużym udziale buka pamiętać należy o negatywnym wpływie ścioły bukowej na wzrost siewek cisa (Krysztofik 1983), dlatego udział ten w cięciach odnowieniowych należy zmniejszać. Jednak korzystniej jest dokonać tego w ramach prowadzonych w drzewostanie panującym trzebieży późnych. Przykłady takiego aktywnego stymulowania odnowienia stwierdzono w rezerwacie „Kretówki” w Nadl. Dukla.
Ze względu na cienioznośność i związane z tym pojawianie się nalotu przy niewielkim dostępie światła, przygotowanie gleby pod odnowienie naturalne nie jest konieczne. Może natomiast zachodzić konieczność cięć przygotowawczych, stymulujących obfitsze obradzanie. Doświadczenia z różnymi rodzajami cięć odnowieniowych w mieszanym drzewostanie z udziałem cisa prowadzili Korpel i Saniga (1994). Po cięciach częściowych w drzewostanie panującym nastąpiło znaczne zwiększenie liczby pojawiających się siewek. Jeszcze większy efekt nastąpił w wariancie cięcia gniazdowo-zupełnego, w którym na niewielkiej powierzchni (0,16 ha) wycięto wszystkie drzewa oprócz cisów. Z uwagi jednak na obserwowany często niekorzystny wpływ zbyt gwałtownych zmian oświetlenia, za najwłaściwsze należałoby uznać, podobnie jak w wypadku jodły, cięcia grupowe i jednostkowe. Oczywiście, w dalszych fazach wzrostu i rozwoju odnowienia dostęp światła musi być zwiększany (por. rozdz. 5).
Badania Giertycha (2000) przeprowadzone w Arboretum Kórnickim wykazały obecność naturalnego odnowienia cisa głównie pod koronami drzew przy prawie zupełnym braku odnowienia na otwartej przestrzeni.
Wiedza o powstawaniu i wzroście odnowienia naturalnego cisa jest jednak jeszcze bardzo fragmentaryczna i wymaga pogłębienia. Nie zawsze bowiem daje się wytłumaczyć brak sukcesu w odnawianiu cisa w konkretnych obiektach (np. w jednym z największych skupisk cisa w Beskidach – rezerwacie „Kretówki”). Rozwiązania tych problemów należy szukać prawdopodobnie w badaniach glebowych: chemicznych i mikrobiologicznych, zwłaszcza nad obecnością grzybów mikoryzowych.
4.2. Baza nasienna
Rozmnażając generatywnie i wegetatywnie cisa pospolitego w szkółkach leśnych można przyspieszyć powrót tego gatunku na te obszary, z których poprzez działalność człowieka został wyparty. Wprowadzając ponownie ten gatunek do lasów należy unikać rozmnażania z nasion i sadzonek osobników uprawianych cisa, ponieważ bardzo często są to odmiany, a nawet inne gatunki cisa pochodzące z różnych regionów Europy, sprowadzone w ostatnich stuleciach na tereny Polski. Autochtoniczne, zachowane stanowiska cisa pospolitego w parkach narodowych, rezerwatach, a nawet chronione stare pojedyncze egzemplarze powinny stanowić bazę rozmnożeniową tego gatunku. Podstawą jest rodzime pochodzenie.
Rozmnażać należy z jak największej liczby osobników, z każdego stanowiska tego gatunku, gdyż wzięcie pod uwagę zbyt małej liczby drzew, może doprowadzić do zwężenia puli genowej. Wegetatywne rozmnażanie cisa powinno uwzględniać w jednakowym wymiarze okazy męskie i żeńskie. Przy określaniu rodzimości cisów występujących na terenie nadleśnictwa należy korzystać z archiwalnych materiałów, z różnych źródeł dotyczących historii danych obszarów, gdyż nawet wiekowe cisy mogą pochodzić ze starych nasadzeń np. dworskich, czy pałacowych, przy użyciu sadzonek niekoniecznie rodzimego pochodzenia.
Przypadkiem wymagającym osobnego potraktowania są pokolenia cisów powstałe w sposób naturalny od osobników niejasnego pochodzenia, lub takich, o których wiadomo, że pochodzą z sadzenia. Takie sytuacje mają miejsce zwłaszcza na obszarze Pomorza (Jackowski 1972, Szeszycki 1997), gdzie obfite naloty i podrosty powstały z obsiewu kilku zaledwie osobników, rosnących przy osadach leśnych i innych zabudowaniach (lustrowane obiekty w nadleśnictwach Rokita, Bogdaniec). W indywidualnych wypadkach, w których odnowienie rozwija się dynamicznie i wykazuje cechy dobrego przystosowania do lokalnych warunków, populację taką należałoby traktować w taki sam sposób, jak rodzimą.
4.3. Produkcja materiału sadzeniowego
Cis pospolity może być rozmnażany generatywnie, autowegetatywnie i heterowegetatywnie.
Rozmnażanie generatywne jest najtańszym sposobem rozmnażania cisa pospolitego. Dojrzałe nasiona należy zrywać, gdy są już czerwone, pamiętając o konkurencji ptaków, przez które są one chętnie zjadane. Ma to miejsce we wrześniu - październiku, a niekiedy już w sierpniu. Zebrane nasiona w osnówkach wkłada się na sita i jak najszybciej rozgniata i przemywa dokładnie bieżącą wodą. Nasion nie można poddawać procesowi fermentacji. Po przemyciu nasiona należy krótko przesuszyć i natychmiast stratyfikować w piasku, aż do wiosny. W zależności od przebiegu pogody, w marcu lub kwietniu nasiona wysiewa się do skrzynek lub zimnych inspektów umiejscowionych w miejscu ocienionym. Gwarancją otrzymania wschodów na pierwszą wiosnę po zbiorze jest odpowiednio wykonany zbiór i stratyfikacja nasion (Hrynkiewicz i in. 1991). Większość autorów zaleca jednak stratyfikowanie do drugiej wiosny lub jesieni po zbiorze, przez okres 12 do 18 - 20 miesięcy po pozyskaniu (Krüssmann 1964; Detz, Kaperman 1968; Suszka 1975). Jako podłoże można zastosować mieszankę gleby leśnej spod gatunków liściastych z torfem. Na 1 m2 w inspektach wysiewa się 200 g (Detz, Kaperman, 1968) do 400 g nasion (Krüssmann 1964), przykrywając je 1 cm warstwą ziemi. Są to jednak normy prawdopodobnie dużo zawyżone. Wg Gorzelaka (2000) w środowisku kontrolowanym powinno się uzyskać z 1 m2 około 500 sztuk siewek cisa. Normy wysiewu cisa na powierzchni otwartej nasion I klasy jakości przewidują wysiew nasion w siewie częściowym w ilości 12 g/1m2 i w siewie pełnym od 40 do 60 g/1m2 (Sobczak 1999). Według norm, grubość przykrycia nasion wynosi 2 - 3 cm, masa 1000 szt. nasion co najmniej 60 g, a granica zdolności kiełkowania lub zdrowotności dla I klasy nasion wynosi 81 - 95%. Na powierzchni otwartej liczba siewek I i II klasy otrzymanych z siewu częściowego wynosi około 70 sztuk na 1 m2, a z siewu pełnego 250 sztuk na 1m2. Wydajność siewu zależna jest od stopnia przesuszenia nasion i nieprawidłowości w procesie stratyfikacji. Nasiona tego gatunku z powodu niedorozwoju i głębokiego spoczynku zarodków kiełkują nierównomiernie i dlatego wschody następują w okresie nawet 4 lat. W maju pierwszego roku, nasiona mogą skiełkować do 70%, a pozostałe nasiona przelegują do następnej wiosny. Siewki cisa wymagają ochrony przed słońcem i dlatego powinny być cieniowane. Ze względu na nierównomierne wschody miejsca siewu cisa powinno się obserwować przez okres 2 - 4 lat. W okresie zimowym nasiona należy chronić przed myszami.
Nasiona cisa kupowane i sprowadzane, są zazwyczaj przesuszone i nie należy wysiewać ich jesienią, gdyż związane jest to z ryzykiem otrzymania kilkuprocentowych wschodów w pierwszym roku. Nasiona takie stratyfikuje się na dłużej niż rok zaraz po otrzymaniu i wysiewa po stratyfikacji na następną wiosnę.
Dwuletnie siewki cisa 2/0 pikuje się na grzędy. Młode cisy nie tolerują pełnego słońca, dlatego siewki należy przesadzać do szkółki podokapowej lub na małe kwatery szkółek leśnych, w miejscach ocienionych stosując stałe cieniówki np. tkanina reszlowa.
Charakterystyczną cechą cisów zwłaszcza młodych jest nieznoszenie suchej gleby, gdyż nawet sporadyczne, jednorazowe zbyt silne przesuszenie podłoża bardzo hamuje wzrost i rozwój siewek i przesadek. Uprawa cisów na szkółce leśnej wymaga zainstalowania deszczowni lub podlewania w czasie dłuższych okresów bezdeszczowych. Sadzonki cisa wrażliwe są na mróz, dlatego też wybierając miejsce ich hodowli należy unikać lokalnych zmrozowisk i miejsc, w których zazwyczaj występują mroźne wysuszające wiatry.
Szkółki podokapowe cisów powinny być zakładane w przerzedzonym borze mieszanym (wilgotnym), w takich warunkach młode cisy udają się najlepiej.
Z jednego kilograma nasion w osnówkach otrzymuje się po oczyszczeniu około 150 -200 g czystych nasion. W zależności od lokalnego zapotrzebowania na nasiona cisa i sadzonki do rozmnażania wegetatywnego na najbliższe dziesięciolecia można założyć matecznik cisowy z okazów miejscowego pochodzenia. Matecznik powinien być założony w miejscu umiarkowanie nasłonecznionym, tak by ilość nasion na osobnikach żeńskich była jak największa. Cisy w mateczniku osiągną w wieku 10 lat wysokość 0,6 - 1,2 m, a w wieku 20 lat wysokość 2,5 m.
Rozmnażanie autowegetatywne prowadzi się przez odkłady i z sadzonek. Rozmnażanie przez odkłady stosuje się rzadko w przypadkach osobników krzaczastych i ścielących się, na wilgotnej i żyznej glebie.
Podstawowym sposobem rozmnażania wegetatywnego cisa jest rozmnażanie z sadzonek pozyskiwanych w terminach wiosennych (marzec, kwiecień) lub od sierpnia do grudnia. Metoda ta wymaga posiadania na szkółce leśnej ciepłych inspektów lub namiotów foliowych z podwójnym okryciem, lub szklarni z mnożarkami. Ukorzenianie w wyżej wymienionych obiektach następuje wolno czasem dopiero w następnym roku na wiosnę. Pobierając sadzonki z pędów bocznych uzyskuje się w późniejszym okresie osobniki rozłożyste, szeroko rosnące, a z pędów wierzchołkowych osobniki zwięzłe, szybko rosnące na wysokość. Przy ukorzenianiu należy stosować substancje wzrostowe - puder talkowy kwasu indolilomasłowego - Seradix 3. Należy ukorzeniać w temperaturze 12 - 200C, a zimą 8 - 100C. Sadzonki pobiera się z dwu-, trzy-, cztero-, a nawet pięcioletnim drewnem tzn. o długości 23 - 30 cm. Najczęściej pobiera się je ze zdrewniałych pędów wierzchołkowych poprzez cięcie na obrączkę lub odrywanie w miesiącach sierpniu i wrześniu. Tak pobrane sadzonki wysadza się do skrzynek umieszczanych nad kanałami i rurami ogrzewczymi, jednak najlepsze udatności uzyskuje się poprzez sadzonkowanie na ciepłym podłożu, w skrzyniach, w mnożarce. Sadzonki lepiej rosną, jeżeli przed pobraniem wystawione były dwukrotnie na działanie mrozu. W tym przypadku cięcie ma miejsce dopiero w październiku lub listopadzie i tworzenie korzeni tak pobranych sadzonek trwa około 3 miesięcy, a system korzeniowy jest obfity.
Sadzonki pobierane w końcu kwietnia i na początku maja, przed rozpoczęciem wzrostu ukorzeniają się w mnożarce szklarni, w ciągu 6 - 8 tygodni. Sadzonkowanie cisów z sadzonek pobranych w tych terminach daje również bardzo dobre rezultaty, jednak aby zapobiec zahamowaniu wzrostu po przesadzeniu należy przesadzać je ze skrzynek do pojemników, gdy tylko zaczną tworzyć zaczątki korzeni lub sadzonkować od razu do małych pojemników.
W szklarni-mnożarce cisy wzrastają w warunkach zamgławiania i w ciepłym podłożu. Po rozpoczęciu wzrostu rośliny można wietrzyć. Podłożem do ukorzeniania stale utrzymującym wilgoć w umiarkowanej ilości jest perlit lub torf z piaskiem w stosunku 2:1. Ukorzeniane cisy nie znoszą zalewania. Odczyn podłoża powinien zwierać się w granicach pH = 5 - 6. Od 4 tygodnia, po sadzonkowaniu należy co tydzień nawozić dolistnie sadzonki Florovitem o stężeniu 0,2%, a od 3 miesiąca co 2 tygodnie dostarczać nawozy płynne. Sadzonki pozostają w skrzyniach inspektowych, namiotach foliowych do sierpnia drugiego roku. W sierpniu wysadza się je na otwartą powierzchnię szkółki z całą bryłką ziemi pamiętając o częstym podlewaniu i cieniowaniu w dni słoneczne. Do jesieni sadzonki zahartują się co pozwoli im dobrze przetrwać mrozy. W przypadku suchej jesieni należy je obficie podlewać. Na grzędach otwartej powierzchni szkółki sadzonki cisa hoduje się 3 - 4 lata i po tym okresie mogą być przesadzone do lasu. Jeżeli względy hodowlane przemawiają za tym, aby wyhodować sadzonki większe - wyrostki, należy przesadzić sadzonki w nowe miejsce na terenie szkółki leśnej, w luźniejszej więźbie, na następne 3-4 lata. Trzeba jednak pamiętać, że im sadzonka starsza, tym ryzyko jej przyjęcia w uprawie leśnej jest większe i zależy w dużym stopniu od warunków siedliskowych, a szczególnie wilgotności podłoża w roku przesadzenia.
Rozmnażanie heterowegetatywne cisa poprzez szczepienie wykorzystywane jest przede wszystkim w szkółkarstwie ozdobnym dla odmian wolno rosnących i dla sadzonek ukorzeniających się w małym procencie. Stosuje się szczepienie na przystawkę boczną na 3- letnich podkładkach. Cisy szczepione rosną szybciej niż w przypadku sadzonkowania. W szkółkarstwie leśnym metoda ta może być stosowana tylko w nielicznych przypadkach.
4.4. Prowadzenie odnowienia sztucznego
W lesie cisy bardzo dobrze znoszą ocienienie i mogą być sadzone pod koronami drzew. Według obserwacji Krysztofika (1983) cis dobrze wzrasta pod okapem modrzewia, sosny, świerka, dębu, jaworu, klonu zwyczajnego, lipy, brzozy i olszy, natomiast źle pod okapem buka, grabu, jesionu, jodły. Wyniki tych obserwacji jednak należy traktować z ostrożnością, gdyż mają raczej lokalny charakter, odnosząc się do rejonu Gór Świętokrzyskich i trudno je uogólniać, zwłaszcza, że kłócą się z doniesieniami Szafera (1913) z rezerwatu w Kniaźdworze, gdzie liczne odnowienia cisa wzrastały pod okapem bukowo-jodłowym.
Najlepsze warunki wzrostu młodym drzewkom cisa stwarzają gleby: żyzne, próchnicze, z odpowiednim zasobem wilgoci. Pożądana jest również duża wilgotność powietrza. W takich warunkach uzyska się największą udatność nasadzeń. Cis pospolity może również rosnąć na glebach ubogich (o czym świadczą dynamiczne odnowienia w Nadl. Rokita na bielicowej glebie porolnej a także w Nadl. Choczewo na glebie bielicowej z piasków zwałowych), nie mogą jednak one być zbyt alkaliczne i zbyt suche.
Z dotychczasowych doświadczeń sztucznego wprowadzania cisa pod okapem drzewostanu sosnowego w Kampinoskim Parku Narodowym (Bobiński 1969, 1973) wynika, że dobre efekty osiąga się przy wprowadzaniu 5-letnich sadzonek cisa. Z doświadczeń niemieckich (Beck, Behrens 1998) wynika, że w uprawie dębowo-cisowej w Dolnej Saksonii najlepiej przyjmowały się sadzonki 4-letnie szkółkowane.
Przygotowanie gleby przy podsadzeniach w zależności od formy wprowadzania (jednostkowa lub rzędowa) może sprowadzać się do przekopania talerzy lub wyorania bruzd. Odgarnięcie wierzchniej warstwy ściółki jest pożądane zwłaszcza w drzewostanach z dominującym bukiem. Na glebach z wysokim poziomem wody gruntowej należy zalecić wykonanie kopczyków.
Ze względu na powolny wzrost cisa oraz jego cienioznośność, za najwłaściwszą metodę sztucznego wprowadzania tego gatunku są podsadzenia podokapowe, natomiast w wypadku sadzenia bez osłony górnej, konieczna jest osłona boczna (Czartoryski 1975, Zaręba 1984), gdyż w przeciwnym razie grozi to wystąpieniem szkód od mrozu. Interesujący przykład sztucznego odnowienia cisa na otwartej powierzchni w zmieszaniu z dębem przedstawili Beck i Behrens (1998). Szybciej rosnący dąb działał na towarzyszącego mu cisa, jak podgon, co zaowocowało szybkim wzrostem cisa (przeciętna wysokość w wieku 10 lat wyniosła około 2 metrów). Nie wiadomo, czy takie tempo wzrostu można osiągnąć w klimatycznych warunkach Polski. Według Bobińskiego (1973) przeciętny przyrost roczny na wysokość cisa posadzonego pod okapem sosny wyniósł 10 cm. Dane te pochodzą jednak z terenów Puszczy Kampinoskiej, czyli z obszaru o niskim poziomie opadów. Można więc oczekiwać wyższych wartości przyrostu w innych warunkach klimatycznych (np. na Pomorzu Szczecińskim). Potwierdzają to wyniki obserwacji podrostów występujących w Nadl. Rokita, poza rezerwatem, charakteryzujących się wysoką wartością czynnika świetlnego.
Długotrwałe susze, bardzo niskie temperatury i działanie mroźnych, wysuszających wiatrów to główne przyczyny nieudatności sztucznych nasadzeń cisowych zwłaszcza w pierwszym roku po posadzeniu. Cisy posiadając skupiony system korzeniowy znoszą zazwyczaj dobrze przesadzanie, jeżeli nie popełniono błędów w czasie sadzenia np. zawinięty system korzeniowy, zbyt płytkie sadzenie, niedokładne ubicie gleby wokół sadzonki po posadzeniu itp. Po przesadzeniu cis może nie dawać przyrostów przez cały rok, jednak w następnym roku przyrasta normalnie.
5. Pielęgnowanie odnowień i drzewostanów
W pierwszym okresie wzrostu zarówno odnowień naturalnych, jak i sztucznych, baczną uwagę należy poświęcić ochronie przed konkurencją, zwłaszcza roślin zielnych i krzewiastych. Według Czartoryskiego (1975) na siedliskach lasowych bardzo silną konkurencję dla cisa stanowią szybko rosnące siewki jaworu i grabu, które należy przerzedzać. Dodatkowym problemem są szkody ze strony zwierzyny leśnej, gdyż w odróżnieniu od człowieka i większości zwierząt domowych, jeleniowate nie są wrażliwe na zawartą w igłach cisa taksynę. Przed zgryzaniem można w zależności od sytuacji stosować zabezpieczenia powierzchniowe (grodzenie) lub indywidualne (różnego rodzaju osłonki). Przykładem oryginalnych rozwiązań w zakresie osłonek indywidualnych jest stosowanie w rezerwatach „Cisy Tychowskie” oraz „Cisy w Czarnem” kołpaków z siatki drucianej. Grodzenie powierzchniowe bywa bardzo często utrudnione, ze względu na rozproszone występowanie odnowień. Z kolei indywidualne osłonki stanowią broń obosieczną, gdyż, jak wynika z doświadczeń lustrowanych obiektów w nadleśnictwach Choczewo, Radomsko, Stary Sącz, wskazują one potencjalnym złodziejom miejsce występowania młodych drzewek nadających się do przesadzenia. Nie mogą więc być polecane w obiektach o dużym ruchu turystycznym ani położonych w obszarach o gęstym zaludnieniu.
Dla wyhodowania cisa w formie drzewiastej niezbędne są dalsze zabiegi hodowlane. Pierwszym z nich są cięcia w drzewostanie osłaniającym. Ich brak jest jednym z czynników powodujących przekształcanie się cisów w formy krzaczaste (Sokół, Szczepka 1983, Zaręba 1984). Zdaniem Bobińskiego (1967) drzewostan sosnowy z podsadzonym cisem wymaga przerzedzenia do zadrzewienia 0,6. Cięcia muszą być jednak ostrożne, aby nie powodowały gwałtownych zmian w oświetleniu (Król 1975). Według autorów “Dendroflory Kaukazu” (za Królem 1975) do wyrośnięcia cisa w drzewo o pięknym, prostym pniu muszą być spełnione określone warunki, przede wszystkim długi okres wzrastania w warunkach mniej więcej równomiernego rozproszonego oświetlenia. Takie warunki można spotkać pod okapem drzewostanu wysokopiennego o umiarkowanym zwarciu (60-70 %). Wynika stąd, że najwłaściwszym rodzajem cięć w okresie przechodzenia nalotu w podrost i dalej w dolne piętro drzewostanu są słabe i często powtarzane cięcia częściowe. W drzewostanach dwupiętrowych, w wypadku istnienia zwartego dolnego piętra liściastego główna uwaga powinna być skierowana na cięcia w tym piętrze. Przykłady udanych cięć odsłaniających, dokonywanych w niższych piętrach drzewostanu (głównie jeśli chodzi o buka) zaobserwowano m. in. w rezerwacie „Cisy Tychowskie”.
Osobnym problemem jest stosowanie cięć pielęgnacyjnych. W warunkach Polski, gdzie cis występuje na ogół w formie jednostkowej domieszki, nie jest to może kwestia najważniejsza. Można sobie wyobrazić jednak w niektórych wypadkach sytuację, w której nadmierne zagęszczenie podrostów cisowych będzie powodować pogorszenie warunków wzrostu. Jest rzeczą prawdopodobną, że zły stan sanitarny cisów w największym ich skupisku na terenie Polski (Mańka i in. 1985) został spowodowany między innymi wskutek wzrostu w silnym zagęszczeniu. Dlatego w wypadku powodzenia programu zwiększenia udziału cisa w naszych lasach z pewnością powstanie problem stosowania cięć pielęgnacyjnych. Z braku wystarczającej liczby doświadczeń należy stwierdzić ogólnie, iż cięcia te powinny być słabe lub umiarkowane i mieć charakter selekcyjny na korzyść drzew wyróżniających się dobrym pokrojem. Pierwsze próby cięć pielęgnacyjnych, jakie miały miejsce na powierzchniach badawczych w nadl. Rokita, wskazują na poprawę żywotności cisów pozostałych po umiarkowanych cięciach w gęstym młodniku cisowym rosnącym pod okapem drzewostanu sosnowego.
Niektórzy autorzy zaznaczają potrzebę indywidualnej pielęgnacji drzewek, w celu zachowania ich drzewiastego pokroju. Czartoryski (1975) i Zaręba (1984) podkreślają częstą potrzebę podkrzesywania bocznych gałęzi i wycinania pojawiających się dodatkowych pędów pionowych. Zdaniem Zaręby (1984) do podkrzesywania należy przystępować w wieku 10-15 lat.
6. Podsumowanie
Na podstawie tak dokonanego przeglądu można sformułować wstępne zalecenia co do zasad postępowania gospodarczego i najważniejszych potrzeb badawczych:
- Hodowla cisa na obecnym etapie powinna być ukierunkowana na utrzymanie go na stanowiskach naturalnych i ponowne wprowadzenie, jako gatunku domieszkowego (w granicach 5-10 % miąższości) na odpowiadających mu siedliskach w Krainach I-III, V-VIII oraz w północno-zachodniej części Krainy IV. W pierwszym rzędzie należy uwzględnić siedliska wytworzone na glebach o podłożu wapiennym, w dalszej kolejności pozostałe siedliska, za wyjątkiem skrajnych.
- Cis jest gatunkiem dosyć plastycznym, jeśli chodzi o wymagania siedliskowe, natomiast jego właściwości konkurencyjne i kooperacyjne w stosunku do innych gatunków wymagają dalszych badań. Niezbędne jest też pogłębienie istniejącej wiedzy o aspektach chemicznych i mikrobiologicznych powstawania i rozwoju odnowienia.
- Utrzymanie cisa w drzewostanie wymaga stabilnych warunków świetlnych i mikroklimatycznych a zatem umiarkowanego zwarcia koron górnego piętra. Odnowienie naturalne cisa można uzyskać i utrzymać w warunkach rębni przerębowej oraz rębni z grupy stopniowych.
- Hodowla sadzonek przeznaczonych do odnowień sztucznych powinna się odbywać w szkółkach podokapowych, lub na małych, ocienionych kwaterach. Nasiona przed wysiewem wymagają stratyfikacji. Najwłaściwszym terminem wysiewu jest wczesna wiosna.
- Wprowadzanie sztuczne cisa do drzewostanu powinno odbywać się drogą podsadzeń pod okapem gatunków światłożądnych w III-IV klasie wieku lub podsadzeń w drzewostanach mieszanych, przed wejściem w fazę odnowienia.
- Odnowienia cisa potrzebują pomocy w walce z konkurencyjną roślinnością zielną, krzewiastą i siewkami innych gatunków drzew leśnych. Czynnikiem utrudniającym rozwój odnowień naturalnych i sztucznych są też lokalnie wysokie stany zwierzyny oraz kradzieże.
-
Wyhodowanie cisa w formie drzewiastej wymaga ostrożnego przerzedzania górnego i dolnego piętra drzewostanu oraz niekiedy także indywidualnej pielęgnacji (podkrzesywanie, formowanie przewodnika).
(...)
21. Założenia krajowej strategii ochrony cisa Taxus baccata L.
Cis jest gatunkiem rzadkim, występującym w rozproszeniu, słabo się odnawia, a starsze egzemplarze pomimo ochrony rezerwatowej w wielu miejscach obumierają. Jako naturalny składnik naszych lasów gatunek ten zasługuje na ochronę i troskliwą opiekę.
Głównym celem strategicznym ochrony cisa powinno być zapewnienie mu trwałości w składzie naszych lasów - utrzymanie go i zwiększanie jego udziału w miejscach, gdzie obecnie występuje i wprowadzanie sztuczne tam, gdzie może mieć odpowiednie warunki do wzrostu i rozwoju jako gatunek domieszkowy. Dotyczy to większości terenu Polski (ryc. 6), tj. Krain Przyrodniczoleśnych I-III, V-VIII oraz północno-zachodniej części Krainy IV, w tym prawie wszystkich regionalnych dyrekcji lasów państwowych z wyjątkiem Dyrekcji Warszawskiej i północnej części Dyrekcji Lubelskiej.
Docelowo we wszystkich obrębach nadleśnictw leżących w granicach Krain Przyrodniczoleśnych I-III i V-VIII oraz w pólnocno-zachodniej części Krainy IV w 3-5 wydzieleniach powinien występować cis z naturalnego odnowienia lub wprowadzony sztucznie do uprawy lub podszytu.
Dla realizacji tak określonego celu konieczne są następujące działania o charakterze operacyjnym:
1. W zasadach hodowli lasu należy wprowadzić cis na listę gatunków domieszkowych, który powinien być wprowadzany w uprawach oraz jako podszyt w Krainach Przyrodniczoleśnych I-III, V-VIII oraz w północno-zachodniej części Krainy IV.
2. W trakcie prac urządzeniowych należy rejestrować stanowiska cisa, zaznaczając obecność lub brak odnowienia naturalnego. Cis powinien być uwgzlędniany też przy ustalaniu składu odnowień. Inwentaryzacja cisa powinna być elementem planu ochrony przyrody nadleśnictw.
3. Na obecnym etapie hodowla cisa powinna być ukierunkowana przede wszystkim na utrzymanie go na stanowiskach naturalnych i wprowadzenie, jako gatunku domieszkowego (w granicach 5-10 % miąższości) na odpowiadających mu siedliskach w w/w Krainach. W pierwszym rzędzie należy uwzględnić siedliska wytworzone na glebach bogatych w węglan wapnia, w dalszej kolejności pozostałe siedliska, za wyjątkiem skrajnych.
Na Warmii i Mazurach oraz na Pomorzu Zachodnim, gdzie cis odnawia się z samosiewu pod drzewostanami świerkowo-sosnowymi można go wprowadzać też na siedliska lasu mieszanego.
4. System zagospodarowania lasu powinien uwzględniać obecność cisa w składzie zbiorowisk leśnych. Odnowienie naturalne cisa najłatwiej można uzyskać i utrzymać w warunkach rębni przerębowej oraz rębni z grupy stopniowych.
5. Utrzymanie cisa w drzewostanie wymaga stabilnych warunków świetlnych i mikroklimatycznych, a zatem umiarkowanego zwarcia koron górnego piętra.
6. Odnowieniu cisa należy zapewnić pomoc w walce z konkurencyjną roślinnością zielną, krzewiastą i siewkami innych gatunków drzew leśnych. Czynnikiem utrudniającym rozwój odnowień naturalnych i sztucznych są też lokalnie wysokie stany zwierzyny oraz kradzieże.
7. Produkcję sadzonek przeznaczonych do odnowień sztucznych powinno się prowadzić w szkółkach podokapowych, lub na małych, ocienionych kwaterach. Nasiona przed wysiewem wymagają stratyfikacji. Najwłaściwszym terminem wysiewu jest wczesna wiosna.
8. Wprowadzanie sztuczne cisa do drzewostanu powinno odbywać się drogą podsadzeń pod okapem gatunków światłożądnych w III-IV klasie wieku lub podsadzeń w drzewostanach mieszanych, przed wejściem w fazę odnowienia.
9. Wyhodowanie cisa w formie drzewiastej wymaga ostrożnego przerzedzania górnego i dolnego piętra drzewostanu oraz niekiedy także indywidualnej pielęgnacji (podkrzesywanie, formowanie przewodnika).
10. Należy zapewnić bazę nasienną przy zaangażowaniu Banku Genów w Kostrzycy. Dla zachowania bazy nasiennej dla cisa Korczyk (1999) postuluje jako minimalną próbkę nasion z pojedynczego drzewa do długookresowego przechowywania 200 gramów pełnych nasion. Nasiona powinny być zbierane głównie z naturalnych stanowisk oraz ze starych cisów pomnikowych rosnących w pobliżu miejsc, w których cis ma być odnawiany.
11. Dla skutecznej ochrony cisa przed szkodami powodowanymi przez zwierzynę płową należy grodzić powierzchnię odnawianą.
12. Należy też zapewnić ochronę przed chorobami mającymi duże znaczenie w ochronie cisa. Należy do nich zaliczyć: zgorzel siewek, zespół grzybów powodujących zamieranie igieł i pędów po pierwotnym uszkodzeniu tkanek przez niskie temperatury (przymrozki późne i mrozy) oraz zespół sprawców zgnilizny drewna starych cisów, w tym drzew pomnikowych: czyreń Hartiga, czyreń sosny i murszak rdzawy.
13. Cis jest gatunkiem dosyć plastycznym, w stosunku do wymagań siedliskowych, natomiast jego właściwości konkurencyjne i kooperacyjne w stosunku do innych gatunków wymagają dalszych badań. Niezbędne jest też pogłębienie wiedzy o chemicznych i mikrobiologicznych właściwościach gleby warunkujących powstawanie i rozwój odnowienia.
14. Konieczne jest wypracowanie szczegółowych metod hodowli cisa, zapewniających efektywne odnowienie i dobry rozwój.
15. Zespoły grzybów chorobotwórczych i endofitycznych cisa pospolitego są wyjątkowo słabo poznane. Zapewne, przyczyną takiego stanu rzeczy jest niewielki udział w składzie gatunkowym drzewostanów i wynikające z tego małe zainteresowanie leśnictwa tym gatunkiem oraz przekonanie o znacznej zdrowotności drzew i dużej odporności drewna cisowego na rozkład przez grzyby (przekonanie błędne).
16. Należy podjąć badania nad biologią i ekologią zespołów grzybów chorobotwórczych i endofitycznych cisa pospolitego w celu znalezienia pełniejszych i skuteczniejszych metod ochrony tego zagrożonego i rzadkiego gatunku drzewa iglastego.
22. Literatura
Accetto M. 1984. Mladje tise pod debeljaki smreke na rastiscu zdruzbeGalio-Abietetum n Bohorju. Gozdarski-Vestnik, 42, 6: 259-265.
Aichholz H. 1994. Die Eibe am Trauf der Sudwestalp. Allg. Forst. Zeitschr. 49, 18: 1022-1023.
Beck O., Behrens W. 1998. Experience of the Planting of Yew Trees. Forst u-Holz 53, 11: 349-351
Beck o., Bhrens W. 1998: Erfahrungen mit dem Anbau von Eibe (Taxus baccata L.). Forst-u.Holz, 6: 147-150.
Bobiński J. 1967: Cis pospolity w Kampinoskim Parku Narodowym. Las Polski, R. 41, 15-16: 28.
Bobiński J. 1973: Osobliwości przyrodnicze Puszczy Kampinoskiej oraz inicjowane przeobrażenia. Sylwan, R. 117, 9: 72-80.
Boiński M., 1992. Osobliwości szaty roślinnej Borów Tucholskich. TMBT, Toruń.
Borowska A. 1986. Grzyby. T. XVI, PWN, Warszawa-Kraków.
Boratyński A., Kmiecik M., Kosiński P., Kwiatkowski P., Szczęśniak E. 1997. Chronione i godne ochrony drzewa i krzewy polskiej części Sudetów, Pogórza i Przedgórza Sudeckiego. 9. Taxus baccata L. Arbor. Kórnickie, 42: 111-148.
Breitenbach J., Kränzlin F. 1984-1986. Fungi of Switzerland. Verlag Mykologia, Lucerne, Vol. 1 i 2.
Browne F. G., 1968. Pest and disease of plantation trees. Clarendon Press, Oxford.
Brückner A. 1927. Słownik etymologiczny języka polskiego. Wiedza Powszechna. Warszawa. (reprint z 1998).
Brzeziecki B., Kienast F. 1994. Classifying the life-history strategies of trees on the basis of the Grimian model. For. Ecol. Manag. 69: 167-187.
Bugała W. 1975. Cis (Taxus L.) (w): Cis pospolity - Taxus baccata L. Nasze drzewa leśne, t. III. PWN, Warszawa - Poznań, 18-38.
Butin H. 1989. Krankheiten der Wald-und Parkbäume. Georg Thieme Verlag, Stuttgart - New York. 2 Auflage.
Chmielewski B. 1755. Nowe Ateny albo Akademia wszelkiey scyencyi pełna...., Lwów.
Czartoryski A. 1975: Opieka nad cisem i jego ochrona. W: Cis pospolity (Taxus baccata L.). PWN, Warszawa- Poznań: 141-166.
Černy A., 1976. Lesnická fytopatologie. Statni Zemědělske Nakladetelstwi Praha.
Ćwikliński L. 1999. Cisy Raciborskiego w Harbutowicach. Las Polski 23: 19.
Dallimore W. 1949: A serious scale insect on Yew. Quart. J. For., 43, 2: 79.
Daniewski W. M., Gumułka M., Anczewski W., Masnyk M., Błoszyk E., Gupta K. K. 1998: Why the yew tree (Taxus baccata) is not attacked by insects. Phytochemistry. 49: 5, 1279-1282.
Dennis R. W. G. 1978. British Ascomycetes. Cramer, Vaduz.
Detz H, Kaperman J. 1968: Zaaikalender van coniferen en louf-houtgewassen. Proefst. Boskoop. Jaarboek. 163 -174.
Domański S. 1974-1992. Mała flora grzybów t. I, cz. 1 (1974), cz. 2 (1975), cz. 3 (1978), cz. 4 (1984), cz. 5 (1988), cz. 6 (1991), cz. 7 (1992), PWN, Warszawa - Kraków i IB PAN, Kraków.
Domański S. 1991. Grzyby t. XXI, PWN, Warszawa-Kraków.
Domański S., Orłoś H., Skirgiełło A. 1967. Grzyby. T. III. PWN, Warszawa.
Dominik J. 1965: Z doświadczeń nad możliwością żerowania owadów w drewnie cisa Taxus baccata L. Sylwan, 6: 55-60.
Dominik J., Grzywacz A., 1998. Zagrożenie obcych gatunków drzew iglastych ze strony rodzimej entomofauny oraz mikoflory. Fundacja Rozwój SGGW, Warszawa.
Dominik J., Starzyk J. R. 1983: Ochrona drewna. Owady niszczące drewno. Warszawa: PWRiL, 440 pp.
Dominik T. 1951. Cisy w Górach Bardziańskich koło Barda. Chrońmy Przyr, Ojcz. 7, 9/10.
Dubey K.P. 1997. Himalayan yew (Taxus baccata) conservation: a vegetative approach. Indian-Forester. 123, 12: 1150-1154.
Durak T. Leśne zbiorowiska roślinne uroczyska Dąbrowa koło Złotego Potoku w projektowanym Jurajskim Parku Narodowym. Ochrona Przyr. 56: 61-78
Fabijanowski J. 1951. Cis (Taxus baccata L.). Chrońmy Przyr. Ojcz. 7, 3/4: 18-32.
Fałtynowicz W., Markowski R., Sienkiewicz B. 1988. Stan populacji i warunki występowania Taxus baccata L. w rezerwacie “Choczewskie Cisy” na Pomorzu. Parki Nar. Rez. Przyr. 8, 2: 23-28.
van Frankenhuyzen A., de Jong D. J. 1980: Waarnemingen over Ditula angustiorana (Haworth) (Lep., Tortricidae). Ent. Berichten, 40, 12: 179-183.
Garbowski L. 1964. Zarys fitopatologii ogólnej. PRWiL, Warszawa.
Giertych P. 2000. Factors determining natural regeneration of yew (Taxus baccata L.) in the Kórnik Arboretum. Dendrology, 45: 31-40.
Gieruszyński T. 1961. Struktura i dynamika rozwojowa drzewostanów rezerwatu cisowego w Wierzchlesie. Ochrona Przyr. 27: 41-90.
Głazek T. 1994. Zbiorowiska roślinne rezerwatu Radomice w Nadleśnictwie Kielce na Płaskowyżu Szydłowskim. Ochr. Przyr. 51: 23-53.
Gorzelak A. 2000: Zastosowanie inspektów, szklarni i namiotów foliowych w produkcji sadzonek drzew oraz krzewów leśnych i ozdobnych. Warszawa. s. 65 - 66.
Grzywacz A. 1990, Zgorzel siewek drzew leśnych, choroby drzew leśnych, nr. 3 PWRiL, Poznań.
Grzywacz A. 1995. Poznajmy las. Agencja Reklamowo-Wydawnicza A. Grzegorczyk, Warszawa.
Gumińska B., Marecka H. 1991. Cis Taxus baccata L. w rezerwacie „Cisy w Malinówce” (województwo krośnieńskie). Ochrona Przyr. 48: 105-119.
Gusev V. I., Rimskij-Korsakov M. N. 1940: Opredelitel’ povrezhdenijj lesnykh i dekorativnykh derev’ev i kustarnikov evropejjskojj chasti SSSR. Leningrad: Goslestekhizdat, 587 pp.
Habibi H., Lessani M.R. 1986. A study of soil condition and tree quality in yew (Taxus baccata L.) stands of Iran. Iranian Jurnal of Natur. Resour. 39: 13-28.
Harranger J. 1983: Une tordeuse des arbres fruitiers nuisible aux taxus. Phytoma, 346: 45-46.
Hawksworth D. L., Kirk P. M., Sutton B. C., Pegler P. N. 1995. Dictionary of the fungi. International Mycological Institute, Egham.
Helberg U. 1997. Analyse der Konkurrenz zwischen Eibe und Eiche in der Jugendphase um den Faktor Licht. Dipl. –Arbeit., Univer. Gottingen.
Hepting G., 1971. Diseases of forest and shade trees of the United States. USDA, Washington, Handbook No. 386.
Hrynkiewicz-Sudnik J., Sękowski B., Wilczkiewicz M.1991: Rozmnażanie drzew i krzewów nagozalążkowych: 421 - 425.
Hulme P. E. 1996. Natural regeneration of yew (Taxus baccata L.): microsite, seed or herbivore limitation? J. Ecology 84, 6: 853-862.
JACKOWSKI J. 1972: Naturalne odnowienie cisa na Pomorzu Szczecińskim. Sylwan, 11: 47-52.
Jauffret F., Rohfritsch O, Wasser C. 1970: The cecidogenic effect of Taxomyia taxi on the shoot of Taxus baccata and the transformation of the apical meristem into nutritive tissue. C. R. Acad. Sci., Paris, 271D (20): 1767-1770.
Jędrzejczyk E. 2000. Cisy (Taxus baccata L..) przy leśniczówce w Podgórzu w Świętokrzyskim Parku Narodowym. Parki Nar. Rez. Przyr. 19.2: 31-34.
Jędrzejczyk E., Dejtrowski R. 1999. Cisy na terenie leśnictwa Podgórze. Parki Narodowe 4: 20.
Kapuściński S. 1947: Cis jako roślina żywicielska. Wszechświat, 9: 267-272.
Karpiński J. J., Strawiński K. 1948: Korniki ziem Polski. Annales UMCS Lublin – Polonia, C, supl. IV: 1-239 + 28 tablic.
Kawecki Z. 1954: Studia nad rodzajem Lecanium Burm. II. Misecznik cisowy Lecanium pomeranicum sp. n. i gatunki pokrewne Homoptera, Coccoidea, Lecanidae. Annals zool., 14, 2: 9-22.
Kluk K. 1811. Dykcyonarz roślinny ....... . t. III, Drukarnia Xięży Piiarów, Warszawa.
Koczwara M. 1922. O drzewach olbrzymich i długowiecznych. Przyroda i Technika, t. I, 139-155.
Kopp R. 1991. Untersuchungen zur Verjungungsdynamik von Taxus baccata im Naturwaldreservat Eibenwald bei Göttingen. Forstarchiv 62, 5: 188-191.
Kopp R., Chung D.J. 1997. Entwicklung von Eibenjungpflanzen (Taxus baccata L.) in einem Beschattungsversuch. Forstarchiv, 68, 1: 24-29.
Korczyk A. F. 1999. Metodyka sporządzania regionalnych programów zachowania leśnych zasobów genowych. Instytut Badawczy Leśnictwa, ss. 30 (mscr.).
Korpel S., Saniga M. 1994. Die Eibe aus waldbaulicher und ertragskundlicher Sicht. Schweiz. Zeitschrift. 145, 11: 927-941.
Kosicki S. 1958: Lądowe pluskwiaki różnoskrzydłe Hemiptera - Heteroptera rezerwatu cisowego Wierzchlas i terenów przyległych. Zesz. Nauk. UMK, Nauki Mat. Przyr., Biologia, 2: 117-144.
Kościelny S., Król S. 1965. Wstępne wyniki badań nad wpływem czynników warunkujących naturalne odnawianie się cisa. Rocz. WSR Poznań, 27: 101- 107.
Kossak s. Opowiadania o ziołach i zwierzętach. Wyd. Alfa, Warszawa, ss. 373.
Kotlaba F. 1984. Zeměpisné rozšiřeni a ekologie chorošu (Polyporales s. l.) v Československu. Academia, Praha.
Kowalski T., Kehr R. D. 1992. Endophytic fungal colonization of branch bases in several forest tree species. Sydowia, 44, 137-168.
Król S. 1969. Badania nad naturalnym odnawianiem się cisa w rezerwatach cisowych w Polsce. Sylwan, 2: 23-27.
Król S. 1975. Zarys ekologii cisa. w: Cis pospolity Taxus baccata L. PWN Warszawa-Poznań: 78-103.
Król S. 1998. Progresja cisa pospolitego Taxus baccata L. w Nadleśnictwie Rokita na Pomorzu Szczecińskim. Chrońmy Przyr. Ojcz. 54, 6: 52-60.
Król S. 1991. Obecny stan populacji cisa w rezerwacie “Cisy Staropolskie” w Wierzchlesie. U. Wojewódzki w Bydgoszczy, maszynopis.
Król S., Gołąb W. 1996: Bibliografia cisa pospolitego Taxus baccata L. w Polsce. Wyd. Sorus, Poznań.
KRÜSSMANN G. 1964: Die Baumschule. Paul Parey. Berlin-Hamburg.
Krzemieniewski S., 1922. Ochrona przyrody ojczystej i jej znaczenie. Przyroda i Technika. T. I, 85-97.
Krysztofik E. 1983: Kłopoty z restytucją cisa w lesie. Las Polski, 5: 27-30.
Krysztofik E. 1987. Owocowanie cisa pospolitego w Górach Świętokrzyskich. Las Pol. 5: 13-14.
Lanier L., Joly P., Bondoux P., Bellemere A. 1976. Mycologie et Pathologie forestries. Masson-Paris-New York-Barcelona-Milan.
Leuthold C. 1980. Die okologische und pflanzensoziologische Stellung der Eibe (Taxus baccata) in der Schwiz. Veroffen. Geobotan. Inst. ETH, Stifung-Rubel. 67: 217 pp.
Lewandowski Z., Tumiłowicz J. 1962. Cisy w nadleśnictwie Purda Leśna. Rocz. Dendrol. 16:
Lozzia G. C., Trematerra P. 1983: Danni Ditula angustiorana a piante di tasso. Informatore Fitopatologico, 33, 4: 23-25.
Luik A., Sibul I., Voolma K. 1998: Influence of plant extracts on the maturation feeding of the large pine weevil, Hylobius abietis L. Metsanduslikud Uurimused, 29: 146-154.
Lukáčik I., Nič J. 1997. Ekologicka charakteristika spolecenstiev prirodzeneho vyskutu tisa obycajneho (Taxus baccata L.), jeho rastove pomery a zdravotny stav. Acta Fac. Forest. 39: 9-19.
Łabanowski G., Orlikowski L (red) 1997). Ochrona roślin iglastych i wrzosowatych. Wydawnictwo PLANTPRESS, Kraków.
Łabędzki A. 1995: Entomofauna zasiedlająca cisa Taxus baccata L. w wybranych rezerwatach cisowych w Polsce. Parki nar. Rez. przyr., 13, 1(supl.): 83-90.
Madziara-Borusiewicz K. 1961: Eremotes ater L. jako szkodnik drewna cisa Taxus baccata L. Pol. Pismo ent., B, 3-4: 199-201.
Mańka K. 1998. Fitopatologia leśna. PWRiL, Warszawa.
Mańka K., Gierczak M., Prusinkiewicz Z. 1968. Zamieranie siewek cisa (Taxus baccata L.) w Wierzchlesie na tle zespołów saprofitycznych grzybów środowiska glebowego. Prace PTPN, KNR i KNL, 25, 177-195.
Mańka K., Gierczak M., Strzelczyk M., Szajer Cz. 1968. Dalsze badania nad zamieraniem siewek cisa (Taxus baccata L.) w Wierzchlesie. Praca PTPN, KNR i KNL, 25, 163-175.
Mańka K., Przezbórski A., Chwaliński K. 1985: Zdrowotność cisów w rezerwacie “Cisy staropolskie im. L. Wyczółkowskiego” w nadleśnictwie Wierzchlas. Folia For. Pol., 26: 101-112.
Meisner J., Skatulla U. 1975: Phagostimulation and phagodeterrency in the larva of the gypsy moth, Porthetria dispar L. Phytoparasitica, 3, 1: 19-26.
Merežko T. A. 1980. Flora gribov Ukrainy - Sferopsidalnyje griby. Naukova Dumka, Kiev.
Muhle O. 1979. Ruckang von Eiben-Waldgeselschaften und Moglichkeiten ihrer Erhaltung; in Willmans O., Tuxen R. (ed). Werden und Vergehen von Pflanzengesellschaften. Vaduz: 483-501.
Myczkowski S. 1961. Zespoły leśne rezerwatu cisowego „Wierzchlas”. Ochrona Przyrody 27.
Mysterud A., Ostbye E. 1995. Roe deer Capreolus capreolus feeding on yew Taxus baccata in relation to bilberry Vaccinium myrtillus density and snow depth. Wildlife Biol. 1, 4: 249-253.
Namvar K., Spethmann W. 1986. Die Eibe (Taxus baccata L.). Allg. Forst. Zeitsch, 23: 568-571.
Niemann H. 1992. Erhalt naturlicher Eibenvorkommen. AFZ 8: 405-407.
Nunberg M. 1964: Uszkodzenia drzew i krzewów leśnych wywołane przez owady. Warszawa: PWN.
Obidowicz A. 1996. Polodowcowa historia szaty roślinnej. (W): Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego. Red. Mirek Z. i in. s. 229-236.
Orłoś H. 1951. Przewodnik do oznaczania chorób drzew i zgnilizn drewna. PWRiL, Warszawa.
Pacyniak C. 1992. Najstarsze drzewa w Polsce. Wydawnictwo PTTK "Kraj", Warszawa.
Parsapajouh D., Braker O.U., Habibi H., Schar E. 1986. Etude dendroclimatique du bois de Taxus baccata du nord de l’Iran. Schweiz. Zeitsch. Forstw. 137, 10: 853-868.
Peace T. R. 1962. Pathology of trees and shrubs. University Press Oxford.
Piętka J. 1986. Próby określenia biologii i występowania w Polsce endofitycznego grzyba cisa - Taxomyces andreanae. Maszynopis pracy magisterskiej. Katedra Ochrony Lasu i Ekologii SGGW, Warszawa.
Pridnya M.V. 1984. Phytoocenotic status and structure of the Khosta common yew population in the Causasus Biosphere Reserve. Ekologija 1: 3-8.
Prihoda A. 1959. Lesnická fytopatologie. Statni Zemědělské Nakladatelstvi. Praha.
Radiszewicz M. 2000. Cis pospolity - drzewo magiczne, drzewo zagrożone. Poznajmy Las 4, 12 - 13.
Redfern M. 1997: Plant galls: an intimate association between animals and plants. Antenna- London, 21, 2: 55-63.
Redfern M., Cameron R. A. D. 1993: Population dynamics of the yew gall midge Taxomyia taxi and its chalcid parasitoids: a 24-year study. Ecological-Entomology, 18, 4: 365-378.
Ryvarden L., Gilbertson R. L. 1993-1994. European Polypores Synopsis Fungorum, Fungiflora, Oslo, t. 6,7.
Schanne C. 1988: Isolation of a substance from Taxus baccata L. and Taxus baccata cv. fastigiata Loud. with insecticidal and metamorphosis-disrupting effects on Epilachna varivestis Muls. (Col., Coccinellidae). Journal Appl. Ent., 105, 3: 303-309.
Schmutterer H. 1954: Zur Kenntnis einiger wirtchaftlich wichtiger mitteleuropaischer Eulecanium-Arten (Homoptera: Coccoidea: Lecaniidae). Z. angew. Ent., 36, 1: 62-83.
Schnaider Z. 1976: Atlas uszkodzeń drzew i krzewów powodowanych przez owady i pajęczaki. Warszawa: PWN, 320 pp. + 15 tablic.
Schultze-Dewitz G. 1962. Decay resistance of Taxus baccata. Holztechnologie. 3, 2, 142-144.
Seidling W., Constien A. 1998: Spontane Eibenverjüngung im Grunewald. AFZ Wald, 21: 1318-1320.
Seneta W. 1978. Dendrologia. PWN, Warszawa.
Seneta W. 1981. Drzewa i krzewy iglaste. PWN, Warszawa.
Siniscalco C., Montacchini F. 1989. Taxus baccata L. e Ilex aquifolium in Piemonte: distribuzione e considerazioni ecologiche. Allionia, 29: 37-45.
Siwecki R. 1975: Choroby i szkodniki cisa pospolitego. W: Cis pospolity Taxus baccata L. Nasze drzewa leśne. Monografie popularnonaukowe. Warszawa-Poznań: PWN, 3: 125-133.
Skuhravá M. 1965: Rozsireni bejlomorky tisove v ČSSR a jeji skodlivost. Lesn. Čas., 11, 1: 71-78.
Smyk L. W. 1980. Flora gribov Ukrainy - Sferialnyje griby. Naukowa Dumka. Kiev.
Sobczak R. (praca zbiorowa) 1999: Szkółkarstwo leśne, ozdobne i zadrzewieniowe. Oficyna Edytorska "Wydawnictwo Świat". Warszawa. s.81.
Sojka G, Łabanowski G. 1997: Czerwce - groźne szkodniki drzew i krzewów ozdobnych. Postępy w ochronie roślin, 37, 2: 398-400.
Sokołowski S. 1921. Cis na ziemiach polskich i w krajach przyległych. Ochr. Przyrody, 2: 4-22.
Sokół S., Szczepka M. Z. 1983: Zaniedbany rezerwat cisów. Przyr. Pol., 1: 22.
Soria S., del Estal Y. P., Vinuela. E. 1996: Los Coccidos del tejo (Taxus baccata) en Espana. Bol. San. Veg. Plagas, 22, 2: 241-249.
Stierle A., Strobel G., Stierle D. 1993. Taxol and taxane production by Taxomyces andreanae, an endophytic fungus of pacyfic yew. Science, vol. 260.
Stypiński P., Krawczyk I., Giełwanowska I., Klarowski R. 1984: Rozmieszczenie i warunki występowania Taxus baccata na Warmii i Mazurach. Folia For. Pol., 27: 75-99.
Stypiński P., Krawczyk I. 1991. Charakterystyka geobotaniczna większych skupisk cisa Taxus baccata L. na Pojezierzu Mazurskim. Ochrona Przyr. 48: 121-133.
Suszka B. 1975: rozdział "Generatywne i wegetatywne rozmnażanie cisa" 104 -123 W: Cis pospolity (Taxus baccata L.). PWN, Warszawa- Poznań: 141-166.
Szafer W. 1913: Cisy w Kniaźdworze pod Kołomyją jako ochrony godny zabytek
przyrody leśnej. Sylwan, R. 31: 447-452.
Szczepański H. 1973: O zdrowotnosci cisa Taxus baccata w rezerwacie Wierzchlas. Chrońmy Przyr. ojcz., 29, 2: 60-63.
Szeszycki T. 1997: Leśne zdarzenia. Nadl. Rokita, s. 128.
Szubert M. 1830. O uprawie, własnościach i użytkach cisu. Piast, t. 21, 30-39.
Środoń A. 1975. Historia cisa na naszych ziemiach. w: Cis pospolity (Taxus baccata L.) PWN, Warszawa-Poznań.
Thoma S., Kleinschmit J. 1994. Grundlagen fur die Erhaltung der Eibe (Taxus baccata L.). Forst-u. Holz, 49, 6: 147-150.
van Tol R. W. H. M., Visser J. H., Sommeijer M. J., Francke P. J. 1998: Host-plant preference and antennal responses of the black vine weevil (Otiorhynchus sulcatus) to plant volatiles. Proceedings of the 9th Meeting of Experimental and Applied Entomologists, Leiden, Netherlands, 19 December 1997. Proceed. Section Exp. Appl. Ent. Netherlands Ent. Soc., 9: 35-40.
Wilson G. F. 1944: The Yew scale. J. R. Hort. Sco., 69: 244-248 + plate.
Witkowska- Żuk L. 1996. Cis - drzewo niezwykłe. Poznajmy Las, 6: 15-17.
W. K. 1834. O twardości drzew. Sylwan. t. X, nr 2, 130-159.
Włoskowski J. 1995. W poszukiwaniu nowych źródeł taksolu. Problemy.
Zaręba R. 1984: Możliwości reintrodukcji w lasach i utrzymanie w rezerwatach cisa pospolitego - Taxus baccata L., Sylwan, R. 128, 11: 31-34.
Ziółkowska M. 1993. Gawędy o drzewach. Arkona, Warszawa.
Żółciak A. 1999. Identyfikacja i analiza występowania gatunków grzybów z rodzaju Armillaria (Fr.: Fr.) Staube w Polsce. Maszynopis pracy doktorskiej, IBL, Warszawa.
Żukowski A. 2000. Najstarsze drzewo w Polsce. Przyr. Pol. 9: 13.
INSTYTUT BADAWCZY LEŚNICTWA
26-U-8
Ekspertyza ochrony cisa oraz opracowanie założeń krajowej strategii
ochrony tego gatunku
Synteza
26-U-8
Ekspertyza ochrony cisa oraz opracowanie założeń krajowej strategii
ochrony tego gatunku
Synteza
Cis pospolity Taxus baccata L. jest jednym spośród 11 gatunków iglastych rodzimego pochodzenia. Ze względu na rzadkość występowania podlega ochronie gatunkowej na mocy rozporządzenia MOSZNiL z dnia (Dz. Urz. nr 41, póz. 214).
Cis w Polsce osiąga wschodnią granicę geograficznego zasięgu. Rośnie głównie w zachodniej, północnej i południowej części kraju, na nielicznych naturalnych stanowiskach. Występuje zarówno na nizinach nieznacznie wyniesionych nad poziom morza do 1380 m n.p.m. w Tatrach, Jest drzewem długowiecznym. Najstarszy cis w Polsce, rosnący w Henrykowie koło Lubania w woj. Dolnośląskim ma ok. 1250 lat i obwód pnia 512 cm.
W przeszłości cis był szeroko wykorzystywany m.in. do wyrobów snycerskich, tokarskich, stolarskich. Odgrywał też ważną rolę w kulturze ludowej. Igliwie, młode pędy i nasiona cisa zawierają alkaloidy, wśród nich najbardziej czynną taksynę, mającą zastosowanie w przemyśle farmaceutycznym. Jako gatunek odporny na działanie imisji przemysłowych ma szerokie zastosowanie w zieleni miejskiej.
Cis jest gatunkiem rzadkim, występującym w rozproszeniu, słabo się odnawia, a starsze egzemplarze pomimo ochrony rezerwatowej w wielu miejscach obumierają. Jako naturalny składnik naszych lasów gatunek ten zasługuje na ochronę i troskliwą opiekę.
Ochrona cisa ma w Polsce długą tradycję, sięgającą XV wieku. Obecnie dla ochrony cisa utworzono 29 rezerwatów o łącznej powierzchni 590,51 ha. Zapewniają one ochronę wszystkich większych zgrupowań cisów naturalnego pochodzenia. Poza tym dorodne pojedyncze i grupy cisów chronione są jako pomniki przyrody. Do 1996
roku na listę pomników przyrody wpisano 364 pojedyncze i grupy cisów. Łącznie tą formą ochrony objęto 646 cisów. Jest to lista niekompletna i wymaga uzupełnienia, gdyż w wielu województwach sprzed 1999 r. zarejestrowano tylko jedno pomnikowe stanowisko cisa, a w całym woj. warszawskim tylko 3 pomnikowe cisy.
Bardzo słabo cis jest reprezentowany w naszych parkach narodowych. Bardzo nieliczne stanowiska cisa występują tylko w dziewięciu parkach, ale tylko w dwóch cis jest naturalnego pochodzenia.
Inwentaryzacja przeprowadzona metodą ankietową wykazała obecność cisów w 129 nadleśnictwach na łączną liczbę 438 nadleśnictw w Polsce, co stanowi 29,5% nadleśnictw. W tych 129 nadleśnictwach cis występuje na 400 stanowiskach o naturalnym charakterze oraz na 48 stanowiskach pochodzących ze sztucznych nasadzeń. Nie zapewnia to trwałej obecności cisa w lasach Polski.
Bardzo zróżnicowana jest liczba stanowisk cisa w lasach poszczególnych Regionalnych Dyrekcji LP i wynosi od 5 do 83.
Analiza rozmieszczenia cisa na tle Krain Przyrodniczoleśnych wykazuje, że najliczniejsze stanowiska z naturalnego odnowienia występują w Krainach: V -Śląskiej, VII - Sudeckiej, VIII - Karpackiej, w zachodniej części Krainy VI -Małopolskiej oraz mniej licznie w Krainie I - Bałtyckiej, II - Mazursko-Podlaskiej i III - Wielkopolsko-Pomorskiej. Jedynie Kraina IV - Mazowiecko-Podlaska jest praktycznie pozbawiona stanowisk cisa.
Entomofauna związana z cisem według dotychczasowych, bardzo niekompletnych badań jest nieliczna i liczy 26 gatunków. Również bardzo słabo poznane są grzyby żyjące na cisie i powodujące jego choroby, a nawet zamieranie.
Na podstawie literatury i badań terenowych została szczegółowo przedstawiona ekologia cisa, w tym warunki klimatyczne sprzyjające cisowi, wymagania glebowe, świetlne, siedliskowe typy lasu i zbiorowiska leśne, w których występuje cis, warunki powstawania i rozwoju odnowienia naturalnego, dynamika przyrostu cisa oraz wpływ zwierzyny na odnowienie cisa.
W propozycjach postępowania hodowlanego wobec cisa w lasach sprecyzowano cel hodowlany, traktujący cisa jako składnik ekosystemów leśnych. Określono warunki hodowli cisa w lasach, system zagospodarowania lasu
dostosowany do ekologicznych wymagań cisa, kształtowania w lasach warunków naturalnego odnowienia cisa, sposoby produkcji materiału sadzeniowego, zasady zabezpieczenia bazy nasiennej, prowadzenia odnowienia sztucznego, zasady pielęgnacji odnowień i drzewostanów z udziałem cisa.
Na podstawie zebranego materiału zostały sformułowane założenia strategii ochrony cisa w sposób następujący:
Głównym celem strategicznym ochrony cisa pospolitego Taxus baccata L. powinno być zapewnienie mu trwałości w składzie naszych lasów - utrzymanie go i zwiększanie jego udziału w miejscach, gdzie obecnie występuje i wprowadzanie sztuczne tam, gdzie może mieć odpowiednie warunki do wzrostu i rozwoju jako leśny gatunek domieszkowy. Dotyczy to większości terenu Polski, tj. Krain Przyrodniczoleśnych I-III, V-VIII oraz północno-zachodniej części Krainy IV, w tym prawie wszystkich regionalnych dyrekcji lasów państwowych z wyjątkiem Dyrekcji Warszawskiej i północnej części Dyrekcji Lubelskiej.
Docelowo we wszystkich obrębach nadleśnictw leżących w granicach Krain Przyrodniczoleśnych I-III i V-VIII oraz w północno-zachodniej części Krainy IV w co najmniej 3-5 wydzieleniach powinien występować cis z naturalnego odnowienia lub wprowadzony sztucznie do uprawy lub podszytu.
Dla realizacji tak określonego celu konieczne są następujące działania o charakterze operacyjnym:
Cis w Polsce osiąga wschodnią granicę geograficznego zasięgu. Rośnie głównie w zachodniej, północnej i południowej części kraju, na nielicznych naturalnych stanowiskach. Występuje zarówno na nizinach nieznacznie wyniesionych nad poziom morza do 1380 m n.p.m. w Tatrach, Jest drzewem długowiecznym. Najstarszy cis w Polsce, rosnący w Henrykowie koło Lubania w woj. Dolnośląskim ma ok. 1250 lat i obwód pnia 512 cm.
W przeszłości cis był szeroko wykorzystywany m.in. do wyrobów snycerskich, tokarskich, stolarskich. Odgrywał też ważną rolę w kulturze ludowej. Igliwie, młode pędy i nasiona cisa zawierają alkaloidy, wśród nich najbardziej czynną taksynę, mającą zastosowanie w przemyśle farmaceutycznym. Jako gatunek odporny na działanie imisji przemysłowych ma szerokie zastosowanie w zieleni miejskiej.
Cis jest gatunkiem rzadkim, występującym w rozproszeniu, słabo się odnawia, a starsze egzemplarze pomimo ochrony rezerwatowej w wielu miejscach obumierają. Jako naturalny składnik naszych lasów gatunek ten zasługuje na ochronę i troskliwą opiekę.
Ochrona cisa ma w Polsce długą tradycję, sięgającą XV wieku. Obecnie dla ochrony cisa utworzono 29 rezerwatów o łącznej powierzchni 590,51 ha. Zapewniają one ochronę wszystkich większych zgrupowań cisów naturalnego pochodzenia. Poza tym dorodne pojedyncze i grupy cisów chronione są jako pomniki przyrody. Do 1996
roku na listę pomników przyrody wpisano 364 pojedyncze i grupy cisów. Łącznie tą formą ochrony objęto 646 cisów. Jest to lista niekompletna i wymaga uzupełnienia, gdyż w wielu województwach sprzed 1999 r. zarejestrowano tylko jedno pomnikowe stanowisko cisa, a w całym woj. warszawskim tylko 3 pomnikowe cisy.
Bardzo słabo cis jest reprezentowany w naszych parkach narodowych. Bardzo nieliczne stanowiska cisa występują tylko w dziewięciu parkach, ale tylko w dwóch cis jest naturalnego pochodzenia.
Inwentaryzacja przeprowadzona metodą ankietową wykazała obecność cisów w 129 nadleśnictwach na łączną liczbę 438 nadleśnictw w Polsce, co stanowi 29,5% nadleśnictw. W tych 129 nadleśnictwach cis występuje na 400 stanowiskach o naturalnym charakterze oraz na 48 stanowiskach pochodzących ze sztucznych nasadzeń. Nie zapewnia to trwałej obecności cisa w lasach Polski.
Bardzo zróżnicowana jest liczba stanowisk cisa w lasach poszczególnych Regionalnych Dyrekcji LP i wynosi od 5 do 83.
Analiza rozmieszczenia cisa na tle Krain Przyrodniczoleśnych wykazuje, że najliczniejsze stanowiska z naturalnego odnowienia występują w Krainach: V -Śląskiej, VII - Sudeckiej, VIII - Karpackiej, w zachodniej części Krainy VI -Małopolskiej oraz mniej licznie w Krainie I - Bałtyckiej, II - Mazursko-Podlaskiej i III - Wielkopolsko-Pomorskiej. Jedynie Kraina IV - Mazowiecko-Podlaska jest praktycznie pozbawiona stanowisk cisa.
Entomofauna związana z cisem według dotychczasowych, bardzo niekompletnych badań jest nieliczna i liczy 26 gatunków. Również bardzo słabo poznane są grzyby żyjące na cisie i powodujące jego choroby, a nawet zamieranie.
Na podstawie literatury i badań terenowych została szczegółowo przedstawiona ekologia cisa, w tym warunki klimatyczne sprzyjające cisowi, wymagania glebowe, świetlne, siedliskowe typy lasu i zbiorowiska leśne, w których występuje cis, warunki powstawania i rozwoju odnowienia naturalnego, dynamika przyrostu cisa oraz wpływ zwierzyny na odnowienie cisa.
W propozycjach postępowania hodowlanego wobec cisa w lasach sprecyzowano cel hodowlany, traktujący cisa jako składnik ekosystemów leśnych. Określono warunki hodowli cisa w lasach, system zagospodarowania lasu
dostosowany do ekologicznych wymagań cisa, kształtowania w lasach warunków naturalnego odnowienia cisa, sposoby produkcji materiału sadzeniowego, zasady zabezpieczenia bazy nasiennej, prowadzenia odnowienia sztucznego, zasady pielęgnacji odnowień i drzewostanów z udziałem cisa.
Na podstawie zebranego materiału zostały sformułowane założenia strategii ochrony cisa w sposób następujący:
Głównym celem strategicznym ochrony cisa pospolitego Taxus baccata L. powinno być zapewnienie mu trwałości w składzie naszych lasów - utrzymanie go i zwiększanie jego udziału w miejscach, gdzie obecnie występuje i wprowadzanie sztuczne tam, gdzie może mieć odpowiednie warunki do wzrostu i rozwoju jako leśny gatunek domieszkowy. Dotyczy to większości terenu Polski, tj. Krain Przyrodniczoleśnych I-III, V-VIII oraz północno-zachodniej części Krainy IV, w tym prawie wszystkich regionalnych dyrekcji lasów państwowych z wyjątkiem Dyrekcji Warszawskiej i północnej części Dyrekcji Lubelskiej.
Docelowo we wszystkich obrębach nadleśnictw leżących w granicach Krain Przyrodniczoleśnych I-III i V-VIII oraz w północno-zachodniej części Krainy IV w co najmniej 3-5 wydzieleniach powinien występować cis z naturalnego odnowienia lub wprowadzony sztucznie do uprawy lub podszytu.
Dla realizacji tak określonego celu konieczne są następujące działania o charakterze operacyjnym:
- W zasadach hodwli lasu należy wprowadzić cis na listę gatunków domieszkowych, który powinien być wprowadzany w uprawach oraz jako podszyt w Krainach Przyrodniczoleśnych I-III, V-VIII oraz w północno-zachodniej części Krainy IV.
- W trakcie prac urządzeniowych należy rejestrować stanowiska cisa, zaznaczając obecność lub brak odnowienia naturalnego. Cis powinien być uwgzlędniany też przy ustalaniu składu odnowień. Inwentaryzacja cisa powinna być elementem planu ochrony przyrody nadleśnictw.
- Na obecnym etapie hodowla cisa powinna być ukierunkowana przede wszystkim na utrzymanie go na stanowiskach naturalnych i wprowadzenie, jako gatunku domieszkowego (w granicach 5-10 % miąższości) na odpowiadających mu
siedliskach (las świeży, las wilgotny) w w/w Krainach. W pierwszym rzędzie należy uwzględnić siedliska wytworzone na glebach bogatych w węglan wapnia, w dalszej kolejności pozostałe siedliska, za wyjątkiem skrajnych.
Na Warmii i Mazurach oraz na Pomorzu Zachodnim, gdzie cis odnawia się z samosiewu pod drzewostanami świerkowo-sosnowymi można go wprowadzać też na słabsze siedliska lasu mieszanego.
4. System zagospodarowania lasu powinien uwzględniać obecność cisa w składzie zbiorowisk leśnych. Odnowienie naturalne cisa najłatwiej można uzyskać i utrzymać w warunkach rębni przerębowej oraz rębni z grupy stopniowych.
5. Utrzymanie cisa w drzewostanie wymaga stabilnych warunków świetlnych i mikroklimatycznych, a zatem umiarkowanego zwarcia koron górnego piętra.
6. Odnowieniu cisa należy zapewnić pomoc w walce z konkurencyjną roślinnością zielną, krzewiastą i siewkami innych gatunków drzew leśnych. Czynnikiem utrudniającym rozwój odnowień naturalnych i sztucznych są też lokalnie wysokie stany zwierzyny oraz kradzieże.
- Produkcję sadzonek przeznaczonych do odnowień sztucznych powinno się prowadzić w szkółkach podokapowych, lub na małych, ocienionych kwaterach. Nasiona przed wysiewem wymagają stratyfikacji. Najwłaściwszym terminem wysiewu jest wczesna wiosna.
- Wprowadzanie sztuczne cisa do drzewostanu powinno odbywać się drogą podsadzeń pod okapem gatunków światłożądnych w III-IY klasie wieku lub w drzewostanach mieszanych, przed wejściem w fazę odnowienia.
- Wyhodowanie cisa w formie drzewiastej wymaga ostrożnego przerzedzania górnego i dolnego piętra drzewostanu oraz niekiedy także indywidualnej pielęgnacji (podkrzesywanie, formowanie przewodnika).
10. Należy zapewnić bazę nasienną przy zaangażowaniu Banku Genów w Kostrzycy. Dla zachowania bazy nasiennej dla cisa Korczyk (1999) postuluje jako minimalną próbkę nasion z pojedynczego drzewa do długookresowego przechowywania 200 gramów pełnych nasion. Nasiona powinny być zbierane głównie z naturalnych stanowisk oraz ze starych cisów pomnikowych rosnących w pobliżu miejsc, w których cis ma być odnawiany.
- Dla skutecznej ochrony cisa przed szkodami powodowanymi przez zwierzynę płową należy grodzić powierzchnię odnawianą.
- Należy też zapewnić ochronę przed chorobami mającymi duże znaczenie w ochronie cisa. Należy do nich zaliczyć: zgorzel siewek, zespół grzybów powodujących zamieranie igieł i pędów po pierwotnym uszkodzeniu tkanek przez niskie temperatury (przymrozki późne i mrozy) oraz zespół sprawców zgnilizny drewna starych cisów, w tym drzew pomnikowych: czyreń Hartiga, czyreń sosny i murszak rdzawy.
- Cis jest gatunkiem dosyć plastycznym, w stosunku do wymagań siedliskowych, natomiast jego właściwości konkurencyjne i kooperacyjne w stosunku do innych gatunków wymagają dalszych badań. Niezbędne jest też pogłębienie wiedzy o chemicznych i mikrobiologicznych właściwościach gleby warunkujących powstawanie i rozwój odnowienia.
- Konieczne jest wypracowanie szczegółowych metod hodowli cisa, zapewniających efektywne odnowienie i dobry rozwój.
15. Zespoły grzybów chorobotwórczych i endofitycznych cisa pospolitego są wyjątkowo słabo poznane. Zapewne, przyczyną takiego stanu rzeczy jest niewielki udział cisa w składzie gatunkowym drzewostanów i wynikające z tego małe zainteresowanie leśnictwa tym gatunkiem oraz przekonanie o znacznej zdrowotności drzew i dużej odporności drewna cisowego na rozkład przez grzyby (przekonanie błędne).
16. Należy podjąć badania nad biologią i ekologią zespołów grzybów chorobotwórczych i endofitycznych cisa pospolitego w celu znalezienia pełniejszych i skuteczniejszych metod ochrony tego zagrożonego i rzadkiego gatunku drzewa iglastego.
Hodowla cisa w lasach nie zastępuje ochrony konserwatorskiej, lecz ma stanowić formę ochrony aktywnej, uzupełniającą ochronę konserwatorską.
16. Należy podjąć badania nad biologią i ekologią zespołów grzybów chorobotwórczych i endofitycznych cisa pospolitego w celu znalezienia pełniejszych i skuteczniejszych metod ochrony tego zagrożonego i rzadkiego gatunku drzewa iglastego.
Hodowla cisa w lasach nie zastępuje ochrony konserwatorskiej, lecz ma stanowić formę ochrony aktywnej, uzupełniającą ochronę konserwatorską.
